“maliYYƏ” fənnindən mühazirə mətnləri

11.3.MÜƏSSISƏLƏRDƏ HESABLAŞMALARIN TƏİKILI 
  
Müəssisələr təsərrüfat  fəaliyyətini  həyata  keçirərkən  həm müəssisənin  öz  daxilində  və 
həm  də  ondan  kənarda  pul  hesablaşmaları  aparmaq  zəruriyyəti  ilə  rastlaşır.  Daxili 
hesablaşmalar  işçilərə  əmək  haqqının,  səhmdarlara  divident  ödənilməsi  ilə  bağlıdır.  Xarici 
hesablaşmalar məhsul göndərilməsi, işlərin yerinə yetirilməsi, xidmət göstərilməsi, xammal 
və  materialların  alınması,  büdcəyə  və  büdcədənkənar  fondlara  vergilərin  və  haqqların 
ödənilməsi, kredit alınması və qaytarılması ilə əlaqədar maliyyə əlaqələri ilə şərtləşir.  
Müəssisənin bütün hesablaşmalarını iki qrupa bölmək olar:   
1. 
Əmtəə  əməliyyatları  üzrə  ödənişlər:  əmtəələrin  hərəkəti  ilə  bağlı  əməliyyatlar, 
malgöndərənlərlə podratçılar, alıcılarla sifarişçilər arasında hesablaşmalar.  
2. 
Qeyri-əmtəə  əməliyyatları  üzrə  hesablaşmalar-əmtəələrin  hərəkəti  ilə  əlaqədar 

---

120 
 
 
 
olmayan və yalnız pul vəsaitlərinin hərəkəti ilə əlaqədar -büdcə və büdjədənkənar fondlar ilə, 
təsisçilər,  səhmdarlar,  təhtəl  -  hesab  şəxslərlə  kredit  təşkilatlarıilə  aparılan  əməliyyatlar 
aiddir.   
Azərbaycan  Respublikasında  nağdsız  hesablaşmalar  və  pul  köçürmələri  haqqında 
Təlimata (2002-ci il) uyğun olaraq əmtəə əməliyyatları üzrə hesablaşmalar aşağıdakı nağdsız 
hesablaşma formaları ilə aparılır.   
-ödəniş tapşırıqları ilə hesablaşmalar;  
- inkasso sərəncamları ilə hesablaşmalar;  
- inkasso üzrə hesablaşmalar;  
-akkreditiv üzrə hesablaşmalar.  
 Qeyri-əmtəə  əməliyyatları  üzrə  hesablaşmalar  yalnız  ödəniş  (tədiyə)  tapşırığının 
vasitəsi ilə həyata keçirilir. Hesablaşmalar iki formada nağd və nağdsız formada olur. Fiziki 
şəxslərin iştirakı ilə hesablaşmalar onların sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirməsi ilə bağlı 
deyilsə,  məbləğ  məhdudlaşdırmadan  nağd  pullarla  və  ya  nağdsız  qaydada  aparılır.  Hüquqi 
şəxslər  arasında  hesablaşmalar,  habelə  fiziki  şəxslərin  iştirakı  ilə  aparılan  və  onların 
sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirməsi ilə bağlı olan hesablaşmalar nağdsız qaydada həyata 
keçirilir.  Nağdsız  hesablaşma  pul  nişanlarından  istifadə  etmədən  ödəniş  sənədləri  vasitəsilə 
həyata  keçirilən  ödənişdir.  Əgər  qanunla  başqa  qayda  müəyyənləşdirilməyibsə,  bu  şəxslər 
arasında  hesablaşmalar  nağd  pullarla  da  aparıla  bilər.  Nağdsız  hesablaşmalar  banklar, 
müvafiq  hesabların  açıldığı  başqa  kredit  təşkilatları  vasitəsilə  aparılır,  bu  şərtlə  ki, 
hesablaşmaların  istifadə  edilən  forması  ilə  ayrı  qayda  şərtləndirilməsin.  Nağdsız 
hesablaşmalar  aparılarkən  ödəniş  tapşırıqları  ilə,  akkreditiv  üzrə  hesablaşmalara,  inkasso 
üzrə,  çeklərlə,  ödəniş  kartları  ilə  elektron  şəklində  hesablaşmalara,  habelə  qanunla, 
qanunauyğun  müəyyənləşdirilmiş  bank  qaydaları  ilə  və  bank  praktikasında  tətbiq  olunan 
işgüzar  dövriyyə  alətləri  ilə  nəzərdə  tutulmuş  digər  formalarda  hesablaşmalara  yol  verilir. 
Müqavilə  üzrə  tərəflərin  yuxarıda  göstərilmiş  hesablaşma  formalarından  hər  hansı  birini 
seçmək hüququ vardır. Firmadaxili hesablaşmalar və bəzi xariji hesablaşmalar müəssisənin 
kassası  vasitəsilə  nağd  pulla  həyata  keçirilir.  Müəssisənin  hüquqi  şəxslərlə  nağd 
hesablaşmaları  Azərbaycan  Respublikasının  Milli  Bankı  tərəfindən  müəyyən  edilmiş 
məbləğlə  məhdudlaşdırıla  bilər.  Xarici  hesablaşmalar  bir  qayda  olaraq  nağdsız  formada 
apırılır. Bu kimi hesablaşmalarda vasitəçi kommersiya bankı olur.   
Müəssisə kommersiya bankında aşağıdakı hesabları açır.   
1. Hesablaşma hesabı - müəssisənin sərəncamı ilə cari ödənişlərin həyata keçirilməsi və 
daxil  olmuş  pul  vəsaitlərinin  müəssisənin  ünvanına  kçirilməsi  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur. 
Müxtəlif  kommersiya  bankları  tərəfindən  müəssisələrə  açılmış  hesablaşma  hesabının  sayı 
qanunvericiliklə  məhdudlaşdırılmır.  Lakin  əgər  müəssisə  büdcəyə  ödəmələr  üzrə 
borcludursa, onda o öz istəyi ilə bir hesab seçməli («borclunun hesabı») və digər banklardan 
bu müəssisənin ünvanına daxil olan bütün pul məbləğləri həmin hesabda cəmləşdirilməlidir. 
Hesablaşma  hesabı  açmaq  üçün  müəssisənin  ərizəsi  əsasında  Vergilər  Nazirliyinin  icazəsi 
olmalıdır.   

---

121 
 
 
 
2.Cari hesablar-hüquqi şəxs olmayan qeyri- kommersiya idarə və təşkilatları üçün açılır. 
Cari hesab üzrə əməliyyatların siyahısı  xeyli məhduddur və cari hesabdakı vəsaitlərə yalnız 
təsdiq edilmiş smetaya ciddi surətdə əməl etməklə sərənjam vermək olar.  
3. Xüsusi hesab-ciddi məqsədli təyinatlı vəsaitlərin saxlanılması üçün tətbiq edilir.   
4. Valyuta  hesabları-xarici  valyutalarla  hesablaşmaları  həyata  keçirmək  üçün  tətbiq 
edilir.   
Müəssisə  tərəfindən  bu  hesablar  valyuta  əməliyyatlarının  aparılmasına  dair  lisenziyası 
olan  banklarda  açılır.  Hesablar istənilən  azad  dəyişdirilə  bilən  valyutada  və  həm  də  hər  bir 
valyuta  növünə  ayrıca  hesab  açılmalıdır.  Valyuta  qanunvericiliyinə  uyğun  olaraq 
müəssisələrə valyuta hesabı ilə yanaşı həm də tranzit hesab da açılır ki, bu hesaba valyuta 
daxil  olmaları  keçirilir.  Tranzit  hesabdan  valyuta  gəlirlərinin  qalığı  müəssisənin  valyuta 
hesabına daxil edilir. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 966-cı maddəsi hesab 
əməliyyatlarının lazımınca aparılmamasına görə bankın məsuliyyətini nəzərdə tutur. Bankın 
məsuliyyəti  əsasən  Mülki  Məcəllənin  449-cu  maddəsində  nəzərdə  tutulmuş  qaydada  və 
miqdarda faizlər ödəməkdən ibarətdir. Faizlərin miqdarı pul öhdəliyinin və ya onun müvafiq 
hissəsinin icra edildiyi gün üçün bank faizinin uçot dərəcəsi ilə müəyyənləşdirilir.