“maliYYƏ” fənnindən mühazirə mətnləri

6.6.BÜDCƏ PROFİSİTİ VƏ BÜDCƏ KƏSİRİ  
  
Büdcə prosesində dövlət öz xərclərinin tarazlaşdırılmasını təmin ediməlidir.  
Bu  tarazlığın  pozulması  büdcə  defisiti  (kəsiri)  və  büdcə  profisiti  (artıqlığı)  yaradır.    - 
Büdcə  profisiti-  büdcənin  gəlirlərinin  xərclərdən  çox  olmasıdır;  -  Büdcə  defisiti  –  büdcə 
xərclərinin gəlirlərdən çoc olmasıdır.  
Büdcə  profisiti  ilkin  və  sonrakı  profisitdən  ibarətdir.  İlkin  profisit  dedikdə  dövlət 
borclarına  xidmət  xərcləri  nəzərə  alınmadan  gəlirlərin  büdcə  xərclərindən  artıqlığı  başa 
düşülür.  Büdcənin  ikinci  profisiti  dövlət  borcuna  xidmət  xərclərin  nəzərə  alınmaqla  büdcə 
gəlirlərinin  xərclərdən  artıqlığı  başa  düşülür.  Büdcənin  gəlir  və  xərcləri  arasında  tarazlığa 
nail  olunmasında  büdcə  kəsiri  və  ya  profisiti  idarəetmə  obyekti  olur.  Büdcə  kəsirinin 
idarəedilməsi  dedikdə  onun  mümkün  həddinin  və  maliyyələşdirilməsinin  optimal 
mənbəyinin müəyyən edilməsi başa düşülür.  
Büdcənin  isrası  dedikdə  xərclərin  gəlirlər  hesabına  ödənilməsi  nəzərdə 
tutulur.Qanunvericiliyə  əsasən  bütün  səviyyəli  büdcələrəvvəlcə  profisitsiz  tərtib  və  təsdiq 
edilməlidir.  Əgər bu prosesdə gəlirlərin xərclərdən artıqlığı aşkar edilərsə,  
büdcə təsdiq olunanadək profisit aşağıdakı ardıcıllıqla ixtisar edilməlidir:  
- Dövlət  və  bələdiyyə  mülkiyyətinin,  dövlət  ehtiyatlarının  satışından  gəlirlərin  cəlb 
edilməsinin ixtisar edilməsi və ya azaldılması;  
- Büdcə  vəsaitlərinin  borc  öhdəliklərinin  əlavə  ödənilməsi  imkanlarına  yenidən 
baxılması;  
- Büdcənin  xərcləri,  o  cümlədən  gəlirlərin  bir  hissəsinin  digər  səviyyəli  büdcələrə 

---

68 
 
 
 
verilməsi hesabına azaldılması.  
Əgər  bu  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi  məqsədəuyğun  hesab  edilməzsə,  vergə 
qanunvericiliyində müvafiq dəyəşiklik edilməklə vergi gəlirlərini azaltmaq lazımdır.  
 1995-2016-cı  illər    ərzində  1996,  2004,  2006  və  2011-ci  illərdə  büdcədə  profisit 
olmuşdur.   
Büdcə kəsiri maliyyə hadisəsi olub, fövqəladə və istisna hal deyilir.  
Dünyada elə dövlət yoxdur ki, nə vaxtsa onun büdcəsində kəsir olmasın. Büdcənin gəlir 
və xərclərinin tarazlaşdırılması ən mühüm məsələlərdən biridir.   
Büdcənin  kəsiri  planlaşdırılır.  Onun  planlaşdırılmış  kəsiri  növbəti  büdcə  ilinə  dövlət 
büdcəsi  ilə  eyni  zamanda  təsdiq  edilir.  Büdcənin  planlaşdırılmış  kəsirinə  müəəyən 
məhdudiyyətlər  qoyulur,  lakin  büdcənin  kassa  icrası  gedişində  faktiki  göstəricilər 
planlaşdırılmış göstəricilərdən kənarlaşa bilər.   
Büdcə  kəsiri-büdcə  xərclərinin  büdcə  gəlirlərini  üstələməsidir.  Büdcə  kəsirinin  yol 
verilən həddi ümumi daxili məhsulun 2-3%-dən artıq olmamalıdır.  Büdcə kəsirinin yaranma 
səbəblərinə  baş  verən  fövqəladə  və  gözlənilməz  hadisələr:  təbii  fəlakətlər,  müharibə  və  s., 
iqtisadi böhran, ölkə iqtisadiyyatına iri həcmli dövlət investisiya qoyuluşları, əhalinin sürətli 
say artımı аiddir.  
Büdcə kəsirinin azaldılması tədbirlərinə daha yüksək gəlir əldə etmək məqsədi ilə büdcə 
vəsaitlərinin  investisiya  istiqamətlərinin  dəyişdirilməsini,  maliyyə  güzəştləri  və 
sanksiyalardan  daha  çevik  istifadə  etməklə  ictimai  istehsalın  stimullaşdırılmasını,  dövlət 
büdcəsi hesabına maliyyələşdirilən sahələrin ixtisar edilməsini, hərbi xərclərin azaldılmasını, 
yalnız  ən  mühüm  sosial  proqramların  maliyyələşdirilməsini,  müəyyən  hədd  gözlənilməklə 
büdcə kəsirinin azaldılması məqsədilə xarici kapitalın cəlb edilməsini aid etmək olar.  
Büdcə kəsiri daxili və xarici mənbələr hesabına maliyyələşdirilir. Daxili mənbələrə Milli 
Bankın  vəsaitləri,  dövlət  qiymətli  kağızları,  dövlət  büdcədənkənar  fondlarından  və  digər 
səviyyəli  büdcələrdən  alınan    büdcə  ssudaları  hesabına  maliyyələşdirilmə  və  sair  daxili 
mənbələr аiddir.   
Xarici  mənbələrə  beynəlxalq  maliyyə  təşkilatlarının  kreditləri,  xarici  ölkə 
hökümətlərinin  kreditləri,  xarici  kommersiya  bankları  və  firmalarının  kreditləri,  sair  xarici 
maliyyələşdirmə аiddir.  
Dünya  təcrübəsində  dövlət  büdcəsinin  kəsiri  müxtəlif  mənbələr  hesabına 
maliyyələşdirilir. Daxili mənbələr aşağıdakılardır:  
- kredit təşkilatlarından milli valyutada alınmış kreditlər;  
- daxili bazarda milli valyutada yerləçdirilmiş dövlət istiqrazları;  
- büdcələrin  digər  büdcə  səviyyələrindən  alınmış  büdcə  ssudaları;  -  dövlət  əmlakının 
özəlləşdirilməsindən daxil olan vəsaitlər.  
Xarici mənbələrə aiddir:  
- xarici  dövlətlərin,  bankların,  firmaların,  beynəlxalq  iqtisadi  təşkilatların  xarici 
valyutada təqdim etdikləri kreditlər;  
- xarici  bazarda  dövlət  qiymətli  kağızlarınınyerləşdirilməsi  vasitəsilə  həyata  keçirilən 

---

69 
 
 
 
xarici valyutada dövlət istiqrazları.  
Dövlət  eyni  zamanda  büdcə  kəsirinin  maliyyələşdirilməsinin  digər  üsullarına  da,  o 
cümlədən  əlavə  pul  emissiyalarına  və  büdcə  sferası  qarşısında  öhdəliklərinin  yerinə 
yetirməyə səy göstərir.  
Büdcə  kəsirinin  azaldılmasına  yönəldilən  siyasət  həyata  keçirilərkən  аşağıdakı 
prinsipləri  aid edilmişdir:  
1.Büdcə kəsrinə  yalnız mənfi hadisə kimi baxmaq düzgün deyildir, ona görə ki, sosial –
iqtisadi inkişafın ayrı-ayrı mərhələsində o,özünü tam doğrulda bilir;  
2. Büdcə kəsrinin mümkün kəmiyyəti ÜDM həmçinin 2-3-ni təşkil etmişdir;  
3.Büdcə kəsrinin büdcə xərcləri hesabına ixtisar edilməsi ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı 
üçün daha mənfi nəticələrə gətirib çıxara bilər;  
4.Büdcə  kəsrinin  maliyyələşdirilməsi  üçün  istər  daxili  və  istərsə  də  xarici  bazarlardan 
borclanmadan istifadə edilməlidir;  
5.Emissiyaya  büdcə  kəsrinin  maliyyələşdiriməsinin  infilyasiya  mənbəyi  kimi 
baxılmalıdır;   
6.Büdcə  kəsirinin  aradan  qaldırılması  üçün  bütövlükdə  iqtisadiyyatı  sağlamlaşdırmaq 
laazımdır.