“maliYYƏ” fənnindən mühazirə mətnləri

 
9.1.Müəssisənin gəlirlərinin mahiyyəti və təsnfatı 
 
 
Müəssisə  yaradılarkən  istehsal  fondlarının,  qeyri-material  aktivlərinin,  dövriyyə 
vəsaitlərinin formalaşması mənbəyi kimi nizamnamə kapitalı çıxış edir. Nizamnamə kapitalı 
hesabına sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün zəruri ilkin şərait yaradılır. Artıq 
müəssisə  normal  fəaliyyətə  başladıqdan  sonra  məhsul  istehsalı  (işin  görülməsi,  xidmət 
göstərilməsi) prosesində yeni dəyər yaradılır. Satış nəticəsində əldə edilən pul gəlirləri  
müəssisənin bankdakı hesablaşma hesabına daxil olur.   
Müəssisənin xüsusi maliyyə resurslarının əsasını pul gəlirləri təşkil edir. Pul gəlirlərinin 
üç əsas mənbəyi vardır:   
-. Əsas fəaliyyətdən gəlirlər;  
- investisiya fəaliyyətindən gəlirlər; - maliyyə fəaliyyətindən gəlirlər.  
1.Əsas  fəaliyyətdən  daxil  olmalar  məhsul  satışından  (yerinə  yetirilmiş  işlərdən, 
göstərilmiş xidmətlərdən) əldə edilən pul vəsaiti hesab olunur. Bu vəsait məhsul istehsalına 
çəkilən  xərclərin  ödənilməsinin,  mərkəzləşdirilmiş  və  qeyri  -  mərkəzləşdirilmiş  fondların 
yaradılmasının  başlıca  mənbəyidir.  Pul  vəsaitinin  vaxtında  daxil  olması  istehsal  prosesinini 
fasiləsiz  dövriyyəsini  təmin  edir.  Satışdan  gəlirlərin  nəzərdə  tutulan  müddətlərdə  daxil 
olmaması istehsalın ahəngini pozur, boşdayanmalara səbəb olur.  
2.İnvestisiya  fəaliyyətindən  gəlirlərə    qeyri-dövriyyə  aktivlərin  satışı,  qiymətli 
kağızların reallaşdırılmasının maliyyə nəticələri aid edilir.  
3.Maliyyə  fəaliyyətindən  daxil  olmalar  özündə  investorlar  arasında  müəssisənin 
istiqrazlarının və səhmlərinin yerləşdirilməsinin nəticələrini əks etdirir.   
Beləliklə  məhsul  satışından  gəlirin  müəssisənin  hesabına  daxil  olması  ilə  təsərrüfat 
subyektinin  vəsaitinin  dövr  etməsi  başa  çatır  və  burada  əmtəənin  dəyəri  yenidən  pul 
formasına keçir. Əgər məhsul  satışından gəlirin müəssisənin hesabına daxil olması vəsaitin 
dövriyyəsinin başa çatmasını ifadə edirsə, onun istifadə edilməsi yeni dövriyyənin və həm də 

---

92 
 
 
 
bölgü prosesi mərhələsinin başlanğıcını göstərir. Bu mərhələdə müxtəlif səviyyəli büdcələrin 
gəlirləri formalaşır. Bununla da dövlətin mənafeyi təmin olunur, habelə müəssisənin xüsusi 
maliyyə ehtiyatları əmələ gəlir. Məhsul satışından daxil olan pul vəsaiti ilk növbədə xammal, 
material,  yarımfabrikatlar,  yanacaq,  enerji,  texniki  avadanlıq  və  s.  bu  kimi  zəruri  istehsal 
vasitələrinin hesablarının ödənilməsinə istifadə edilir.   
Məhsul  satışından  gəlirlər  hesabına  həmçinin  əmək  haqqı,  əsas  fondların  köhnəlməsi 
ödənilir, müəssisənin mənfəəti formalaşır.   
 Məhsul satışından daxilolmaların həcminə təsir edən amillər aşağıdakılardır:  
- istehsal  sferasında  -  istehsalın  həcmi,  onun  strukturu,  buraxılan  məhsulun  çeşidi, 
məhsulun keyfiyyəti və rəqabətqabiliyyətliliyi, istehsalın ahəngdarlığı;   
- tədavül sferasında - tətbiq edilən qiymətlərin səviyyəsi, hazır məhsulun yüklənməsi və 
xammal  -  materialların  boşaldılması  əməliyyatlarının  dəqiq  həyata  keçirilməsi,  ödəniş 
sənədlərinin  gecikdirilmədən  dərhal  sənədləşdirilməsi,  müqavilə  şərtlərinə  dəqiq  əməl 
edilməsi, hesablaşma formalarının düzgün seçilməsi və s.   
Müəssisənin  fəaliyyətindən  asılı  olmayan  amillərə  müəssisəyə  material  -  texniki 
resursların  təchizatı  üzrə  müqavilə  şərtlərinin  pozulması,  nəqliyyatda  baş  verən  fasilələr, 
alıcının  hər  hansı  səbəbdən  ödəniş  qabiliyyətinin  müvəqqəti  itirməsi  nəticəsində  məhsulun 
dəyərinin vaxtında ödənilməməsi aiddir.   
Maliyyə  -  təsərrüfat  fəaliyyəti  prosesində  qarşıya  qoyulan  məqsəddən  asılı  olaraq 
məhsul satışından (işlərin görülməsindən, xidmətlərin göstərilməsindən) pul daxilolmalarının 
illik, rüblük və cari dövrlər üzrə planlaşdırılmasını həyata keçirilir.   
Planlaşdırılmanın məqsədindən asılı olaraq satışdan daxil olmaları qarşıdakı illik, rüblük 
müddətlər  üzrə  və  operativ  qaydada  planlaşdırmaq  olar.  Müəssisədə  satışdan  gəlirlər  illik 
planlaşdırmaya  uyğun  dinamik  inkişaf  edərsə    bu  zaman  palnlaşdırma  səmərə  verir.  Əgər 
müəssisə  sabit  fəaliyyətə  malik  deyilsə,  bu  halda  biznes-planda  əvvəlcə  nəzərdə  tutulmuş 
göstəricilərə  müvafiq  düzəlişlər  edilməlidir.  Belə  olan  halda  illik  planların  səfərbəredici 
funksiyası  zəifləmiş  olur.  Ona  görə  mənfəəti  müəyyən  etmək,  onun  kəmiyyət  dəyişməsinə 
nəzarəti gücləndirmək üçün rüblük planlaşdırmadan istifadə etmək daha sərfəlidir. Satışdan 
daxilolmaların operativ planlaşdırılması isə yola salınmış məhsula görə vəsaitin müəssisənin 
hesablaşma hesabına vaxtında daxil olmasına gündəlik nəzarət üçün tətbiq olunur. Satışdan 
daxil olan vəsaitin planlaşdırılması iki üsulla həyata keçirilir:   
- Birbaşa hesab üsulu. Bu üsul məhsulun təminatlı tələbinə əsaslanır.  
Nəzərdə  tutulur  ki,  müəssisənin  istehsal  etdiyi  məhsulun  bütün  həcmi  qabaqcadan 
rəsmiləşdirilmiş  sifariş  paketinə  daxil  edilir.  Bu,  satışdan  gəlirlərin  planlaşdırılmasının  ən 
etibarlı üsuludur. Bu zaman planlaşdırılan və faktiki məhsul satışı həcmi əvvəlcədən istehlak 
tələbi ilə uzlaşdırılır.  
 Müəssisənin pul gəlirlərinin artırılmasının əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:   
- istehsalın və məhsul satışı həcmlərinin artırılması;   
- innovasiyaların elmi - texniki tərəqqinin son nailiyyətlərinin istehsala tətbiqi hesabına 
əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi;  

---

93 
 
 
 
- qənaət rejiminə ciddi əməl etməklə məhsul vahidinin maya dəyərinin aşağı salınması;   
- satılan malların keyfiyyət göstəricilərinin daim yaxşılaşdırılması;  
- marketinq  xidmətinin  imkanlarından  geniş  istifadə  etməklə  müəssisənin  daxili  və 
xarici bazarda özünəməxsus yer tutması;  
- qiymət siyasətinin çevik və elastik qaydada həyata keçirilməsi;   
- müəssisə  və  tərəfmüqabillər  arasında  məhsul  alqı-satqısına  dair  bağlanmış  müqavilə 
şərtlərinə ciddi əməl edilməsi.