“maliYYƏ” fənnindən mühazirə mətnləri

  
9.3. MÜƏSSİSƏNİN XƏRCLƏRİNİN MAHIYYƏTI VƏ TƏSNIFATI  
  
 Müəssisə  istehsal-təsərrüfat  və  maliyyə  fəaliyyətinin  həyata  keçirilməsi  prosesində 
müəyyən  xərclər  həyata  keçirir.  Müəssisənin  xərcləri  dedikdə,  pul  vəsaitlərinin  və  digər 

---

95 
 
 
 
əmlakın istifadəsi, kapitalın azalmasına səbəb olan amillərin yaranması nəticəsində gəlirlərin 
azalması  başa  düşülür.  Xərclərin  tərkibi  və  quruluşu  təsərrüfatçılığın  təşkilati  -  hüquqi 
formasından,  sahə  mənsubiyyətindən,  təsərrüfat  subyektinin  bazarında  tutduğu  mövqedən, 
investisiya,  maliyyə  və  uçot  siyasətindən,  asılıdır.  İqtisadi  məzmunundan  asılı  olaraq 
müəssisənin bütün pul xərcləri üç əlamətə görə qruplaşdırılır:  
 a) mənfəət əldə edilməsi ilə əlaqədar olan xərclər;  
 b) mənfəət əldə edilməsi ilə əlaqədar olmayan xərclər;   
c) məcburi (icbari) xərclər.   
Mənfəət  əldə  edilməsi  ilə  əlaqədar  xərclərə  istehsal  prosesinə,  işlərin  görülməsi  və 
xidmətlərin  göstərilməsinə,  məhsul  satışının  təşkil  edilməsinə  məsrəflər  və  investisiyalar 
daxil edilir.  
 İnvestisiyalar-müəssisənin  istehsal  həcminin  genişləndirilməsi,  maliyyə  və  fond 
birjalarında gəlir götürülməsi məqsədi daşıyan kapital qoyuluşlarıdır.   
Mənfəət əldə edilməsi ilə əlaqədar olmayan xərclərə  isə  xeyriyyəçilik,  sosial  ehtiyacla-
rın ödənilməsinə yönəldilən vəsaitlər aid edilir:   
1) müəssisə işçilərinə verilən həvəsləndirici ödəmələr;  
2) qeyri - dövlət sığorta və pensiya fondlarına ayırmalar;  
3) müəssisənin  sosial  -  mədəni  sahəsinin  inkişafına  çəkilən  xərclər.  Bu  növ    xərclər 
müəssisənin  gəlirli  işləməsinə  müsbət  təsir  edə  bilər.  Yaxşı  təşkil  edilmiş  reklam  və 
marketinq  xidməti  alıcıları,  investorları  və  işçi  qüvvəsini  cəlb  etmək  üçün  müəssisənin 
etibarlı mövqeyindən yararlana bilər.   
Üçüncü  qrup-məcburi  xərcləri  vergilər  və  vergi  ödəmələri,  dövlət  büdcədənkənar 
fondlara  ayırmalar,  məcburi  sığorta  ödənişləri,  cərimə  və    sanksiyalar  və  s.  təşkil  edir.  Bu 
ödəmələrin dərəcələri müvafiq qanunvericilik aktları və Məcəllələrlə müəyyən edilir.   
Mənfəətin əldə edilməsi ilə bağlı və məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərini müəyyən 
edən  xərclər  maddi  məsrəflərin  dəyərindən,  əmək  haqqı  məsrəflərindən,  sosial  ehtiyaclara 
ayırmalardan,  əsas  vəsaitlərin  amortizasiyasından  və  sair  məsrəflərdən  ibarətdir.  Maddi 
məsrəflərə  birbaşa  istehsala  sərf  edilmiş  xammal,  material,  bütün  növ  yanacaqlar  və 
enerjinin, ehtiyat hissələri, azqiymətli və tez köhnələn inventarların dəyəri, istehsal xarakterli 
xidmətlərə  görə  ödənilən  vəsaitlər  aid  edilir.  Bu  xərclər  müəssisənin  ümumi  məsrəflərinin 
tərkibində daha yüksək xüsusi çəkiyə malikdir. Məsələn, sənaye və tikintinin maddi istehsal 
sahələrində əsas xərc xammal və materiallar alınmasına, nəqliyyatda isə yanacaq və ehtiyat 
hissələrinin alınmasına istifadə edilir. Bu xərclərin formalaşması mənfəətin kəmiyyəti ilə bir 
başa  əlaqədardır,  müəssisənin  bazardakı  vəziyyəti  (mövqeyi),  onun  buraxdığı  məhsulun 
rəqabət qabiliyyətliliyi bu məsrəflərin səviyyəsindən çox asılı olur. Möəssisə çəkdiyi xərcləri 
ödəmək üçün iki şərtə daim əməl etməlidir:  
- istehsal olunan məhsul mütləq satılmalıdır;  
-məhsul  satışından  əldə  olunan  pul  vəsaiti  müəssisənin  bankdakı  hesablaşma  hesabına 
vaxtında daxil olmalıdır.  
İşçi  qüvvəsinin  təkrar istehsalını təmin  etmək  üçün  müəssisə  öz  işçilərinə  onların  sərf 

---

96 
 
 
 
etdikləri  əməyin  müqabilində  pul  və  natural  ödənişlər  həyata  keçirir  ki,  bunlar  da  əməyin 
ödənilməsi xərcləri adlanır. Natural ödənişlər müvafiq cari qiymətlərlə pul formasında nəzərə 
alınır və işçinin illik məcmu gəlirlərinə daxil edilir. Ona qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun 
olaraq  əməyin  ödənilməsi  fondunun  formalaşdırdığı  bütün  ödənişlər  daxilidir.  Əməyin 
ödənilməsi  məsrəflərinə  işçilərə  verilən  maddi  yardımlar,  əlavə  məzuniyyət  haqları, 
mükafatlar,  birdəfəlik  müavinət  və  pensiyalara  əlavələr,  müəssisənin  sərəncamında  qalan 
mənfəət hesabına edilən digər ödənişlər aiddir.   
Müəssisənin  əlavə  (üstəlik)  xərclərinə  inzibati-idarəetmə  xərcləri,  icarə  haqqı,  qeyri-
material  aktivlərin  amortizasiyası,  yardımçı  təsərrüfat  xərcləri  və  istehsalatla  birbaşa  bağlı 
olmayan digər məsrəflər aiddir. İnvestisiyalar istehsal həcmini  
genişləndirmək,  eləcə  də  maliyyə  və  fond  bazarlarında  mənfəət  götürmək  məqsədilə 
yatırılan  kapital  qoyuluşlarıdır.  Onların  xarakteri  və  tərkibi  müəssisənin  kapital  qoyuluşu 
sahəsində  yeritdiyi  siyasətdən  asılıdır.  Buna  uyğun  olaraq  investisiyanın  maliyyələşmə 
mənbələri də müxtəlif olur. İnvestisiyanın iki əsas mənbəyi mövcuddur:   
- müəssisənin  xüsusi  vəsaiti  (mənfəət,  amortizasiya  ayırmaları,  qiymətli  kağızların 
yerləşdirilməsindən qazanc, nizamnamə fondu);   
- borc  alınmış  vəsait  (bank  krediti,  bank  olmayan  təşkilatların  məqsədli  kreditləri, 
müxtəlif maliyyə yardımları, büdcə vəsaiti).   
Bu  məsrəflərin  müəssisə  tərəfindən  geri  qaytarılması  istehsala  yönəldilmiş  kapital 
qoyuluşunun səmərəliliyi ilə şərlənir ki, bu da investisiyanın risk dərəcəsində, onların texniki 
- iqtisadi əsaslandırılmasında və bərpa müddətində ifadə olunur.   
Müəssisənin  məsrəfləri  iqtisadi  məzmununa  görə  üç  əsas  əlamətə  -  uçot  prinsipinə, 
istehsalın həcmindəki tutumuna və məhsul vahidinin maya dəyərinə aid etmə üsuluna - görə 
qruplaşdırılırlar.   
1).  Uçot  prinsiplərinə  görə  məsrəflər  fəaliyyətin  adi  xərclərə,  əməliyyat  xərclərinə, 
satışdankənar və fövqaladə xərclərə bölünürlər. Məhsulun hazırlanması və satışı, əmtəələrin 
alqı  -  satqısı,  habelə  işlərin  görülməsi,  xidmətlərin  göstərilməsi  ilə  bağlı  məsrəflər 
müəssisənin  adi  xərclərinə  aiddirlər.  İdarəetmə  və  kommersiya  xərcləri  də  buraya  daxildir. 
Əməliyyat  xərclərinə  aşağıdakılar  aiddir:    haqqı  ödənilmək  şərtilə  müəssisənin  aktivlərinin 
müvəqqəti  istifadəyə  verilməsi  ilə  bağlı  xərclər;  haqqı  ödənilmək  şərtilə  ixtiralara,  sənaye 
nümunələri və intelektual mülkiyyətə görə patent hüquqlarının başqalarına verilməsi ilə bağlı 
xərclər;  başqa  müəssisələrin  nizamnamə  kapitalında  iştiraka  görə;    müəssisənin  əsas 
vəsaitlərinin  və  digər  aktivlərinin  satışı,  özgəninkiləşdirilməsi  və  silinməsi  ilə  əlaqədar 
xərclər;  aldığı  kredit  və  borc  vəsaitlərindən  istifadəyə  görə  ödənilən  faizlər;  kredit 
təşkilatlarının göstərdikləri xidmətlərə görə; sair əməliyyat xərcləri.  
 Satışdankənar  xərclərə  aiddir:    müqavilə  şərtlərinin  pozulmasına  görə  cərimə  və 
peniyalar; müəssisənin vurduğu ziyanın ödənilməsi; hesabat ilində aşkar edilən keçmiş illərin 
ziyanları;  vaxtı  keçmiş  debitor  borcları  məbləğləri,  digər  ümidsiz  borclar;  valyutaların 
məzənnə  fərqləri;  aktivlərin  qiymətlərinin  aşağı  salınması  məbləği;  sair  satışdankənar 
xərclər.  Fövqəladə  xərclərin  tərkibində  təsərrüfat  fəaliyyəti  dövründə  təbii  fəlakət,  yanğın, 

---

97 
 
 
 
qəza, əmlakın milliləşdirilməsi və bu kimi baş verən fövqəladə hallar nəticəsindən baş verən 
xərclər əks olunur.   
2. 
İstehsal edilən məhsulun həcminə nisbətdə məsrəflər sabit və dəyişkən xarakterli 
olur.  İstehsalın  həcmindən  asılı  olmayan  məsrəflər  sabit  xərclər  adlanır.  Dəyişkən  xərclər 
məhsul  buraxılışından  asılıdır:  məhsul  istehsalı  çoxaldıqca  artır,  məhsul  buraxılışı  aşağı 
düşdükcə azalır. Xammal-materiallara,  yarımfabrikatlara, texnoloji məqsədlər üçün yanacaq 
və  enerjiyə,  istehsalatda  çalışan  fəhlələrin  əmək  haqqına,  avadanlığın  təmiri  və  xidmətinə 
çəkilən  xərclər  dəyişkən  məsrəfləri  təşkil  edirlər.  Bu  məsrəfləri  eyni  zamanda  “məhsula 
çəkilən məsrəflər” adlandırırlar, o mənada ki, onlar yeni məhsul növlərinin istehsalı, işlərin 
və xidmətlərin görülməsi ilə bilavasitə bağlıdırlar.  
3. 
Məhsul  vahidinin  (obyektin)  maya  dəyərinə  aid  edilmə  üsuluna  görə  xərclər