“maliYYƏ” fənnindən mühazirə mətnləri

 
8.1.MÜƏSSISƏLƏRIN MALIYYƏSININ MAHIYYƏTI, FUNKSIYALARI VƏ 
TƏİKILI PRINSIPLƏRI  
  
Müəssisə  və  təşkilatlarının  maliyyəsi  ölkənin    maliyyə  sisteminin  əsas  hissəsini  təşkil 
etməklə,  həmin  sahələrdə  ümumi  daxili  məhsulun  yaranması,  bölgüsü  və  istifadəsi 
proseslərinin  dəyər  formasındakı  ifadəsini  əks  etdirir.  Ictimai  istehsalın  bu  mühüm 
sahələrində  maddi  nemətlərinin  başlıca  hissəsinin  yaranması  və  bölgüsü  baş  verdiyindən, 
ölkənin  maliyyə ehtiyatlarının əsas hissəsi də burada formlaşır.  
Müəssisə  və  kommersiya  təşkilatlarının  maliyyəsi  onların  istehsal  fondlarının  əmələ 
gəlməsi, məhsulun istehsalı və reallaşdırılması, maliyyə ehtiyatlarının əmələ gəlməsi, kənar 
maliyyələşdirmə  mənbələrinin  cəlb  olunması,  bölüşdürülməsi  və  istifadəsi  prosesində 
meydana gələn iqtisadi münasibətlərdən ibarətdir.  
Bu  iqtisadi  münasibətləri  çox  vaxt  pul,  yaxud  maliyyə  münasibətləri  adlandırırlar. 
Maliyyə  münasibətləri  isə  pul  münasibətlərinin  bir  hissəsi  olub,  yalniz  pul  vəsaitlərinin 
hərəkəti  zamanı  meydana  çıxır,  mərkəzləşdirilmiş  və  qeyrimərkəzləşdirilmiş  pul  vəsaiti 
fondlarının əmələ gəlməsi və istifadəsi ilə müşayət olunur.  
Müəssisə və təşkilatların maliyyəsinə də ümumi dövlət maliyyəsi üçün xarakterik olan 
funksiyalar xasdır. Bu funksiyaların hər üçü bir-biri ilə ayrılmaz surətdə əlaqədardır.   
Bölgü  funksiyası  vasitəsilə  təsisçilərin  qoyduqları  paylar  hesabına  əmələ  gələn  ilkin 
kapital  formalaşır,  gəlirlərin  və  maliyyə  ehtiyatlarının  bölüşdürülməsindəki  əsas 

---

82 
 
 
 
proporsiyalar yaranır, ayrı-ayrı əmtəə istehsalçıları, təsərrüfat subyektləri və dövlət mənafei 
bir-biri ilə optimal surətdə əlaqələndirilir.   
Nəzarət  funksiyasının  obyektiv  əsası-əmtəələrin  istehsalına  və  reallaşmasına  (işlərin 
görülməsinə  və  xidmətlər  göstərilməsinə)  çəkilən  xərclərin  uçotundan,  gəlirlərin  və  pul 
fondlarının  formalaşması  və  bölgüsü  zamanı  zəruri  qaydalarla  əməl  edilməsinə  nəzarət 
edilməsindən ibarətdir. Bu funksiya təklikdə yox, bölgü funksiyası ilə birlikdə həyata keçirilir. 
Bölgü  funksiyası  kimi  maliyyə  nəzarəti  funksiyası  da  təkrar  istehsal  prosesinin 
maliyyələşdirilməsini müxtəlif mənbələr hesabına təmin edir, bununla da təkrar istehsalın bütün 
fazalarının  (istehsal,  bölgü,  mübadilə  və  istehlakı)  bir  vəhdət  şəklində  birləşməsinə  şərait 
yaradır.  Lakin  istehsal  prosesində  yaranmış  və  məhsulun  reallaşdırılması  nəticəsində  əldə 
edilmiş  gəlirdən  artıq  bölüşdürmək,  yaxud  istifadə  etmək  olmaz.  Ona  görə    də  təsərrüfatçı 
subyektin öz  təsərrüfatını inkişaf etdirmək imkanları məhz bu gəlirin kəmmiyəti ilə müəyyən 
olunur.  Yeni  yaradılmış  dəyərin  bölüşdürülməsinə  hərtərəfli  iqtisadi  maraq  olduğundan, 
təsərrüfat subyektinin fəaliyyətinə maliyyə nəzarəti aşağıdakı istiqamətlərdə həyata keçirilir:  
- bilavasitə  təsərrüfat subyektinin maliyyə  göstəricilərini təhlil edərkən,  əmtəə-material 
dəyərlərinin  sahibkarları,  məhsul  istehlakçıları,  dövlət,  bank  və  başqa  kontragentlər 
qarşısındakı təəhhüdlərin yerinə yetirilməsinə operativ nəzarət;  
- vergi orqanları tərəfindən vergilərin və başqa tədiyələrin tam və vaxtında ödənilməsinə 
nəzarət;  
-  kommersiya  bankları  kredit  verərkən  və  ödəyərkən,  digər  bank  xidmətləri 
göstərilərkən; müstəqil auditor şirkətləri tərəfindən auditor yoxlamaları həyata keçirilərkən.  
Müəssisə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətinin mənfəətlə və ya zərərlə nəticələnməsi 
onların işinin təşkilində nə dərəcədə müsbət meyllər və çatışmamazlıqlar olduğunu göstərir. 
Onlarda  maliyyə  münasibətləri  bir    sira  prinsiplər  əsasında  qurulur:  təsərröfat  müstəqilliyi, 
özünümaliyyələşdirmə,  maddi  maraq,  maddi  məsuliyyət  və  maliyyə  ehtiyatları  ilə  təmin 
olunmaq zərurəti.  
1.Təsərrüfat  müstəqilliyi  prinsipi  başqa  sahələrdə  olduğu  kimi  malliyə  sahəsində  də 
müəyyən  təsərrüfat  subyektinin  hansı  mülkiyyət  formasında  olmasına  baxmayaraq,  bütün 
hallarda  öz    məsrəflərini,  maliyyələşdirmə  mənbələrini,  pul  vəsaitlərinin  sərfəli  qoyuluşu 
istiqamətlərini  öz    məsrəfini  öz    təşəbbüsü  ilə  müəyyənləşdirməsi  deməkdir.  Bazar 
münasibətlərinə kеçid müəssisə və təşkilatların maliyyə müstəqilliyini daha da genişləndirir.  
Indi respublikamizda müəssisə və təşkilatlar əlavə mənfəət əldə etmək məqsədilə qısa və 
uzun  müddətli  investisiya  həyata  keçirə  bilmək  üçün  digər  təsərrüfat  subyektinin  qiymətli 
kağızlarını  almaq,  onların  nizamnamə  kapitalının  formalaşmasında  iştirak  etmək,  pul 
vəsaitlərini kommersiya banklarının depozit hesabına saxlamaq və s. kimi tədbirlərə əl atmaq 
imkanı əldə etmişlər.  
Lakin  müəssisə  və  təşkilatların  müstəqilliyindən  danışarkən,  bu  anlayışı  mütləqləşdirmək, 
onların  fəaliyyətinin müəyyən  nəzarətin  həyata  keçirilməsinin  zəruriliyini  unutmaq səhv  olardı. 
Məsələn, müxtəlif mülkiyyət formalarında olan müəssisə və təşkilatlar mövcud qanunlarа əsasən 
müəyyən vergi verməli, büdcədənkənar fondların yaradılmasında iştirak etməlidirlər.  

---

83 
 
 
 
2.Özünümaliyyələşdirmə  prinsipinin  reallaşdırılması  sahibkarlıq  fəaliyyətininin  əsas 
şərtlərindən  biri  olmaqla,  təsərrüfat  subyektinin  rəqabət  qabiliyyətli  olmasını  təmin  edir.  Bu 
prinsip müəssisə və təşkilatların istehsal etdikləri və reallaşdırdıqları məhsul və xidmətlərin bütün 
xərclərinin  öz    vəsaiti  hesabına  ödənilməsini,  investisiya  üçün  xüsusi  pul  vəsaitlərindən,  lazım 
gəldikdə isə bank və kommersiya kreditlərindən istifadə edilməsini nəzərdə tutur.   
Təsərrüfat  fəaliyyəti  nəticəsində  mənfəət  əldə  edə  bilməyən,  lakin  istehlakçılar  üçün 
lazımi məhsul buraxan və xidmət göstərən bir sıra xalq təsərrüfatı sahələrindəki müəssisələr 
(məs.  şəhər  sərnişin    nəqliyyatı,  mənzilkommunal  təsərrüfati,  bəzi  müəssisələr)  müəyyən 
şərtlər əsasında büdcədən maliyyələşdirilir.   
3.Maddi  maraq  prinsipi  –  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  əsası  olub  təsərrüfat  subyektinin 
müəyyən mənfəətlə işləməsini nəzərdə tutur. Bu şərt ödənilmədikdə, işgüzarlıq fəaliyyəti öz  
mə’nasını itirmiş olur. Həmin prinsip istər müəssisə və təşkilatlar üçün bütövlükdə, istərsə də 
onların  ayrı-ayrı  işçiləri  üçün  vacib  şərtdir.  Onun  reallaşması  layiqli  əmək  haqqı  alınması, 
dövlətin  optimal  vergi  siyasəti  yürütməsini,  xalis  gəlirin  iqtisadi  cəhətdən  əsaslandırılmış 
nisbətdə istehlak ilə yığım arasında bölüşdürülməsini tələb edir.   
4.Maddi  məsuliyyət  prinsipi  –  özünü  maliyyə  -  təsərrüfat  fəaliyyətinin  müsbət 
nəticələnməsi  üçün  bütün  işçilərin  müəyyən  məsuliyyət  sisteminə  tabe  olması  zərurəti 
şəklində  təzahür  edir.  Bu  prinsipin  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  onun  reallaşmasının 
maliyyə  metodları  müxtəlif  təsərrüfat  subyektləri  (müəssisə  rəhbərləri  və  ayrı-ayrı  işçilər) 
üçün bir-birindən fərqlənir. Məs: təsərrüfat subyektləri tərəfindən müqavilə şərtlərinin (vaxta, 
məhsulun  keyfiyyətinə  görə    və  s.)  pozulması,  qisamüddətli  və  uzunmüddətli  ssuda 
borclarının  vaxtında  qaytarılmaması,  veksellərin  mövcud  şərtlərə  uyğun  qaydada 
ödənilməməsi,  vergi  qanunvericiliyinin  pozulması  və  s.  görə    peniyalar,  cərimə  ödəməyə 
məcbur  edilməsi,  səmərəsiz  fəaliyyət  göstərən  təsərrüfat  subyektlərinə  qarşı  müflisləşmə 
qaydasının tətbiqi  və  s. şəklində  tənbeh tətbiqinə  səbəb  olur.  Müəssisələrin  və  təşkilatların 
rəhbərləri  üçün  maddi  mə`suliyyət  prinsipinin  pozulması  cərimələr  sisteminin  tətbiq 
edilməsinə,  ayrı-ayrı  işçilərin  həmin  mə`suliyyəti  pozması  isə  onların  yol  verdikləri 
pozuntulara müvafiq şəkildə cərimə olunmasına, mükafatdan məhrum edilməsinə, yaxud zay 
məhsul istehsal etdikdə işdən azad olunmasına səbəb ola bilər.  
5.Maliyyə  ehtiyatları  ilə  təmin  olunmaq  prinsipi  –  sahibkarlıq  fəaliyyətini  bazar 
iqtisadiyyatı  şəraitində  çox  zaman  müşaiət  edən  risklə  əlaqədar  olaraq  müəyyən  maliyyə 
ehtiyatlarının  və  başqa  oxşar  fondların  yaradılması  zərurətini  göstərir.  Daim  rəqabət, 
uduzmaq  təhlükəsi  şəraitindən  ibarət  olan  bazar  münasibətləri  sahibkarın  öz    işlərini  öz  
təşəbbüs  qabiliyyəti  və  riski  əsasında  görməsini  nəzərdə  tutur.  Məs:  iqtisadi  mübarizə 
şəraitində təsərrüfat  subyektinin  müəyyən maliyyə  ehtiyatının  olub-olmaması  onun  iqtisadi 
taleyi üçün həlledici rol oynaya bilər.