“maliYYƏ” fənnindən mühazirə mətnləri

  
10.1. MƏNFƏƏTİN İQTİSADİ MAHİYYƏTİ VƏ  FUNKSİYALARI 
  
Müəssisənin  istehsal,  satış,  təchizat  və  maliyyə  fəaliyyətinin  müxtəlif  tərəflərinin 
yekunu  pul  ifadəsində  öz  əksini  maliyyə  nəticələri  göstəriciləri  sistemində  tapır.  Maliyyə 
nəticələrinin  ümumiləşdirilmiş  möhöm  göstəriciləri  müəssisənin  illik  və  rüblük  mühasibat 
balansına əlavə edilmiş formada əks olunur. Maliyyə nəticələri hər bir möəssisənin təsərrüfat 
fəaliyyətinin  səmərəsini  xarakterizə  edir.  Bu  göstəricilərdən  biri  də  bazar  iqtisadiyyatı 
şəraitində  müəssisələrin  iqtisadi  inkişafının  əsasını  təşkil  edən  mənfəət  göstəricisidir. 
Mənfəətin  artımı  özünümaliyyələşdirmə,  geniş  təkrar  istehsal,  işçilərin  sosial  və  maddi 
ehtiyaclarının  ödənilməsi  üçün  maliyyə  bazası  yaradır.  Mənfəət  hesabına  həm  də 
müəssisənin büdcə, banklar və digər təşkilatlar qarşısındakı öhdəliklərinin də bir qismi yerinə 
yetirilir. 
Mənfəət 
göstəriciləri  müəssisənin  istehsalat  və  maliyyə  fəaliyyətinin 
qiymətləndirilməsində mühüm yer tuturlar. Onlar müəssisənin işgüzar fəallığını və maliyyə 
vəziyyətini səciyyələndirilər.  
Hər  bir  təsərrüfat  subyektinin  başlıca  məqsədi  istehsal  -  kommersiya  fəaliyyəti 
nəticəsində daha çox gəlir əldə etməkdir. Yəni istər istehsal, istər maliyyə, istər xidmət, istəsə 
də kommersiya biznesində fəaliyyətin əsas hədəfi gəlir götürməkdir. Mənfəət - hər hansı bir 
məhsulun istehsalına çəkilən xərclərlə bu məhsulun satışından əldə edilən gəlirin fərqi kimi 
qəbul edilir. Mənfəətmöxtəlif mülkiyyət formalı müəssisələr tərəfindən yaradılan yığımların 

---

101 
 
 
 
pul  ilə  ifadəsidir.  İqtisadi  kateqoriya  kimi  mənfəət  müəssisənin  maliyyə  fəaliyyətinin 
nəticələrini  xarakterizə  edir.  O,  müəssisənin  gələcək  normal  fəaliyyəti  və  uzunmüddətli 
mövcudluğu  üçün  etibarlı  təminat  yaradır.  Mənfəətin  müxtəlif  ehtiyat  fondları  şəklində 
yığılması  malların  bazarda  satışı  ilə  əlaqədar  risklərin  nəticəsinin  aradan  qaldırılmasına  və 
yaxud minimuma endirilməsinə kömək edir. Əmtəə istehsalçıları məhsullarına sərbəst qiymət 
qoyaraq  istehlakçılara  satır  və  müəyyən  pul  vəsaiti  əldə  edirlər.  Bu  vəsait  hələ  mənfəət 
demək  deyil.  Maliyyə  nəticəsini  bilmək  üçün  bu  pulu  məhsulun  istehsalı  və  satışı  üçün 
çəkilmiş  xərclərlə,  yəni  maya  dəyəri  ilə  üzləşdirmək  lazımdır.  Əgər  mədaxil  maya 
dəyərindən  çox  olarsa  maliyyə  nəticəsi  mənfəətin  əldə  olduğunu  təsdiq  edir.  Bötön 
müəssisələr həmişə mənfəət əldə etmək vəzifəsini qarşıya qoyur. Lakin heç də bütün hallarda 
buna  nail  ola  bilmir.  Əgər  gəlirlər  maya  dəyərinə  bərabərdirsə,  onda  yalnız  məhsulun 
istehsalı  və  satışı  ilə  bağlı  olan  xərclər  ödənmiş  olur.  Əgər  xərclər  gəlirləri  üstələyirsə, 
müəssisə mənfi maliyyə nəticəsinə malik olur. Bu isə müəssisənin maliyyə vəziyyətini son 
dərəcədə gərginləşdirir, hətta onu müflisləşməyə gətirib çıxarır. Mənfəət müəssisə üçün daha 
çox  əlavə  gəlir  əldə  etmək  imkanı  verən  sahələrin  maliyyələşdirilməsinə  güclü  maraq 
yaradan  göstəricidir.  Bazar  münasibətlərinin  əsas  iqtisadi  kateqoriyalarından  biri  kimi 
mənfəət aşağıdakı üç funksiyanı yerinə yetirir:   
- müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrini xarakterizə edən iqtisadi göstəricidir;   
- özünün bölgüsü və istifadəsi prosesində stimullaşdırıcı funksiya yerinə yetirir;  
- müəssisənin maliyyə ehtiyatlarının, həmçinin müxtəlif səviyyəli büdcələrin gəlirlərinin 
formalaşmasının əsas mənbələrindən biridir.   
Müəssisənin ümumi gəlirini aşağıdakı kimi əks etdirmək olar: Zərərlər də müəssisənin 
fəaliyyətində  möhöm  rol  oynayır.  Onlar  maliyyə  vəsaitlərindən  istifadə  istiqamətində, 
məhsulun  istehsalı  və  satışında,  bu  və  ya  didər  səbəblərdən  yol  verilmiş  səhvləri  və 
səhlənkarlıq hallarını aşkar edir. Müəssisədə mənfəətin kəmiyyətinə və funksional təyinatına 
görə  əhəmiyyətli  dərəcədə  fərqlənən  dörd  göstərici  formalaşır:  müəssisənin  istehsal-
təsərrüfat fəaliyyətinin maliyyə göstəricisi olan balans mənfəəti; vergitutma məqsədləri üçün 
xüsusi  göstərici  -  ümumi  mənfəət  göstəricisi;  bunun  əsasında  isə  vergi  tutulan  və  vergi 
tutulmayan  mənfəət  göstəriciləri  hesablanır.  Vergilər  və  büdcəyə  digər  icbari  ödənişlər 
aparıldıqdan sonra balans mənfəətinin müəssisənin sərəncamında qalan hissəsi xalis mənfəət 
adlanır.  Xalis  mənfəət  müəssisənin  istehsal  -  kommersiya  və  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  son 
maliyyə nəticəsini əks etdirir.  
Balans mənfəəti üç əsas elementi əhatə edir:   
- məhsulun  satışından,  işlərin  görülməsindən,  xidmətlərin  göstərilməsindən  əldə  edilən 
mənfəət;   
-əsas  vəsaitlərin  satışından,  onların  sıradan  çıxarılmasından,  müəssisənin  digər 
əmlakının özgəninkiləşdirilməsindən əldə edilən mənfəət;  
-qeyri-satış əməliyyatları hesabına maliyyə nəticələri.   
Məhsul (iş, xidmət) satışı, maliyyə və s. satışdankənar əməliyyatların nəticələrinin cəbri 
toplusu olan hesabat dövrünün balans mənfəəti (zərəri) firmanın son maliyyə nəticəsidir.   

---

102 
 
 
 
Balans mənfəəti aşağıdakı kimi təsvir edilə bilər:   
MB = MS + MM + MSK Burada:   
MB - balans mənfəəti və yaxud zərəri;  
 MS - məhsul satışının nəticələri (mənfəət və yaxud zərər);  
 MM - maliyyə fəaliyyətinin nəticələri;   
MSK  -  sair  satışdankənar  əməliyyatlar  üzrə  gəlirlərin  və  xərclərin  qalığı.  Məhsulun 
(işin, xidmətin) satışından əldə olunan nəticə aşağıdakı qaydada müəyyən edilir.  
 MS = HS - D İ - DD   
Burada:  HS  -  məhsul  satışından  əldə  olunan  gəlir  (ƏDV,  aksizlər  və  digər  vasitəli 
vergilər və rüsumlar daxil edilmədən);   
D İ - satılmış məhsulun istehsalat maya dəyəri;  
 DD - hesabat dövrünün kommersiya və idarəetmə xərcləri.