“maliYYƏ” fənnindən mühazirə mətnləri
MƏHSULUN İSTEHSALI VƏ SATIŞI XƏRCLƏRİ
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.4. MƏHSULUN İSTEHSALI VƏ SATIŞI XƏRCLƏRİ
Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyəri istehsal prosesində istifadə olunan təbii ehtiyatların, xammal, material, yanacaq, enerji, əsas fondların və əmək ehtiyatlarının dəyərini, onların istehsalına və satışına sərf edilən digər xərcləri özündə əks etdirir. Məhsulun istehsalat xərcləri vergiqoyma məqsədilə müvafiq normativ - hüquqi aktlarla təsdiq edilmiş limitlər, normalar və normativlər əsasında müəyyənləşdirilir. Normativ aktlara müvafiq olaraq məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən xərclər aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: -material xərcləri; -əmək haqqı xərcləri; -sosial ehtiyaclara ayırmalar; -əsas fondların amortizasiyası (köhlənməsi); -sair xərclər. 1. Material xərclərinə məhsul istehsalına, işlərin görülməsinə, xidmətlərin göstərilməsinə sərf edilən xammalın, materialın dəyəri daxildir. 2. Əmək haqqı xərclərinə qanunvericiliklə nəzərdə tutulan hədlər daxilində müvafiq məhsul (iş, xidmət) istehsalında çalışan işçilərə hesablanan əmək haqqı və müavinətlər üzrə xərclər aid edilir. Əməyin ödənilməsi üzrə xərclər onun faktiki hesablaması zamanı müəssisənin real pul xərcləri aparmasından asılı olmayaraq maya dəyərinə daxil edilir. 3.Sosial ehtiyaclara ayırmalar təsərrüfat subyektinin üzərinə qanunvericiliklə qoyulmuş məcburi xərclər növündən biridir. Bu məcburi sığorta ödənişləri müəssisə və təşkilatların Azərbaycan Respublikasının büdcədənkənar məqsədli- Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna- 98 ayırmalar hesabına formalaşır. Həmin fonda ayırma normaları (faiz dərəcələri) qanunvericiliklə tənzimlənir və müəssisənin işçilərinə hesablanmış aylıq əmək haqqının ümumi məbləğinə mütənasib olaraq müəyyən edilən vəsait vaxtaşırı müvafiq fondlara köçürülür. Sosial ehtiyaclara ayırmaların məhsulun maya dəyərinə aid edilməsi faktiki ödəmə müddətindən asılı olmayaraq əməyin ödənilməsinə vəsait ayrıldığı vaxt həyata keçirilir. 4. Əsas fondların amortizasiyası (köhnəlməsi, aşınması) məhsulun maya dəyərinə əsas istehsal fondlarının balans dəyərinə görə qanunvericiliklə (bu barədə zaman - zaman hökumət xüsusi qərar verir) müəyyən edilmiş normalara uyğun daxil edilir. Dünya təcrübəsi amortizasiya ayırmalarının qrup normalarını əsas götürür. Bu məqsəd üçün bütün əsas fondlar onların istismar müddətindən və digər texniki göstəricilərindən asılı olaraq qruplaşdırılır, amortizasiya ayırmaları məbləği isə hər bir obyekt üzrə və eləcə də əsas fondların qrupları üzrə də müəyyən edilir. Amortizasiya ayırmaları məhsulun maya dəyərinə daxil edildiyinə görə, onların kəmiyyəti ödəniləcək ümumi vergi məbləğində öz əksini tapır. Başqa şərtlər eyni olmaqla amortizasiya ayırmalarının həcmi nə qədər çoxdursa, müəssisənin mənfəət və əmlak vergiləri bir o qədər az olur. Amortizasiya ayırmaları pul məsrəflərini ifadə etmir. Bu haqq - hesab kəmiyyətidir ki, müəssisəyə daxili mənbə hesabına investisiya üçün xüsusi ehtiyat vəsaiti toplamağa imkan verir. Bu mənbə hesabına investisiya proqramı maliyyələşdirdiyi vaxt həmin amortizasiya ayırmaları pul formasını almış olur. Ayrı - ayrı qrup məsrəflər özlüyündə istehsalın sonrakı mərhələsinin hazırlanması ilə əlaqədardır. Bitməmiş istehsal qalığı, gələcək dövrün gəlirlər ehtiyatı, gələcək dövrün xərcləri və s. onlara aiddirlər. 5. Məhsulun maya dəyərinə daxil edilən sair xərclər öz iqtisadi məzmununa görə olduqca geniş əhatəyə malikdir və xarakterinə görə onlar yuxarıda sadalanan dörd qrup xərc elementlərinin heç birinə aid edilə bilmir. Onlar məhsulun maya dəyərinə müxtəlif üsullarla daxil edilir. Sair xərclərin tərkibinə ilk növbədə vergilər, rüsumlar, xüsusi büdcədənkənar fondlara ayırmalar, dövlət rüsumu, torpaq vergisi və nəqliyyat vergisi aid edilir. Sair xərclərə eyni zamanda ekoloji cərimələr, kəşflərə və səmərələşdirici təkliflərə görə mükafatlar, kreditdən istifadəyə görə ödəmələr, ezamiyyə xərcləri, kadrların hazırlanması xərcləri, rabitə, bank, reklam xidmətlərinin ödənilməsi, qeyri - material aktivlərin amortizasiyası, məhsul satışı ilə bağlı və başqa məsrəflər də aiddir. Bu növ xərclərə ikili ödəmə üsulu xarakterikdir. Qanunvericiliklə müəyyən edilmiş norma daxilində onlar məhsulun maya dəyərinə daxil edilir, normadan artıq xərclər isə vergiyə cəlbetmədən sonra müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət hesabına ödənilir. Beləliklə, uçot əlamətləri üzrə təsnifləşdirilən məsrəflər məhsulun maya dəyərinə spesifik üsulla daxil edilir. Onlar istər hazır məhsulun satışı hesabına mənfəətin formalaşmasına və istərsə də vergiyə cəlb edilən mənfəətə bu və ya digər dərəcədə təsir göstərirlər. Məsrəflərin ayrı - ayrı elementləri arasındakı nisbət istehsala çəkilən xərclərin strukturunu ifadə edir. Məhsulun istehsalı və satışına çəkilən xərclər toplusu onun tam maya dəyərini təşkil edir. Müəssisə üçün maya dəyəri istehsal edilən məhsulu satışa buraxarkən ona qiymət qoymaq üçün əsas meyar kimi çıxış edir və həmçinin məhsul satışından əldə ediləcək mənfəəti, bu mənfəətin vergi yükünü müəyyən etmək üçün əsas olur. Ona görə də məhsulun maya dəyərini müəyyən etmək qaydasına aid olan normativ sənədlər mülkiyyət formasından və hüquqi statusundan asılı olmayaraq bütün təsərrüfat 99 subyektlərinə eyni dərəcədə şamil edilir ki, bu da bazar münasibətləri və rəqabət mühitində müəssisələrin hamısını bərabər şəraitdə fəaliyyət göstərməyə sövq edir. Məhsulun istehsalı və satışı ilə bağlı olan xərclərin planlaşdırılması hər şeydən əvvəl müəssisənin çevik və optimal qiymət siyasətinin müəyyənləşdirilməsi üçün zəruridir. Bu halda ən vacib şərt isə dəyişən və sabit xərclərin ayrılıqda planlaşdırılması və istehsalat ehtiyatlarının daha səmərəli, daha qənaətlə həcmini müəyyən etməkdən ibarətdir. Xərclərin planlaşdırılması müxtəlif metodlarla həyata keçirilə bilər. Onların seçimi makroiqtisadi vəziyyətdən, müəssisənin həcmindən, onun fəaliyyət miqyasından və uçot imkanlarından asılıdır. Məsrəflərin uçotu sabit və dəyişən xərclər bölümləri üzrə aparıldıqda planlaşma əsasən dəyişən məsrəfləri əhatə etməlidir. Sabit xərclər məhsul istehsalı həcminin azalması və yaxud artması zamanı kəskin dəyişmir, yalnız onların buraxılan məhsul vahidinə nisbi kəmiyyəti dəyişir. Nəzərə alınmalıdır ki, sabit xərclərin normalarının artıb-azaldığı müddətlərdə dəyişən xərclərin artımı mənfəətin azalmasına gətirib çıxarmır. Əksinə, məhsul istehsalının artan həcminə mütənasib olaraq mənfəət artmış olur. Sabit xərclər planlaşdırıldıqda onların məhsul buraxılışının həcmi ilə qarşılıqlı əlaqələndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məhsul buraxılışının həcminin xeyli dəyişməsi maya dəyərində böyük dəyişikliyə səbəb ola bilər. Sabit xərclər planlaşdırılarkən müəssisə aşağıdakı vəzifələri həll etməlidir: -zəruri məhsul buraxılışı həcmi və satışını müəyyən etməlidir, bu halda sabit və dəyişən xərclərin ödənilməsinə nail olunur; -sabit xərclərin zəruri kəmiyyətinin haqq - hesabını aparmalı və onları real istehsal imkanları ilə tutuşdurmaqla müqayisə etməlidir. Məhsulun maya dəyərinə müxtəlif amillər təsir edir. Əgər maya dəyərinin strukturunda material məsrəfləri böyük xüsusi çəki təşkil edirsə, deməli istehsal material tutumludur və məsrəflərin idarə edilməsində material xərclərinin aşağı salınmasına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Əgər maya dəyərinin tərkibində əmək ödənişləri (sosial vergilər də daxil olmaqla) çoxluq təşkil edirsə, deməli istehsal əmək tutumludur və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi məsələləri ön plana çəkilməlidir ki, bu yolla maya dəyərinin nisbi aşağı salınmasına nail olunsun. Əgər maya dəyərinin tərkibində amortizasiya ayırmaları üstünlük təşkil edirsə, deməli istehsal fondtutumludur. Əsas vasitələrindən istifadənin səmərəlilik dərəcəsi, istehsal fondlarının yüklənməsi səviyyəsi öyrənilməli və mövcud əsas fondlardan istifadəni yaxşılaşdırmaq üçün tədbirlər görülməlidir. Belə olduqda məhsul vahidinə amortizasiya payı azalar və məhsulun maya dəyəri aşağı düşər. |