Mamasoli Jumaboyev

HAMZA HAKIMZODA NIVOZIY
(1889-1929)
Hamza Hakimzoda Niyoziy 1889 yilda Qo'qon shahrida tabib oilasida tavallud topdi. Uning pedagoglik faoliyati 1911 yildan boshlandi. U dastlab Qo'qon shahrining Hojibek guzarida kambag'alfarning farzandlari va yetim-esir bolalar uchun maktab ochdi.
Hamza mehnatkash xalq ommasi va uning bolalarini o'qitish va tarbiyalash maqsadida, ularni moddiy jihatdan ta'minlashni nazarda tutib «Yordam jamiyati» tashkil qildi. Bu jamiyat orqali u o'quvchilarni o'quv qurollari, kiyim-kechak va oziq-ovqat bilan ta'minlab turdi.
1914 yilda jahon urushining boshlanishi Turkiston boshiga tushgan balo bo'ladi. Urush ta'sirida mehnatkash xalq yanada qashshoqlashadi, bolalar nihoyatda ayanchli ahvolda yashaydilar. Bu hoi Hamzaga ta'sir qiladi. Shoir ularning og'ir ahvolini ifodalovchi she'r va maqolalari bilan matbuotda muntazam ravishda qatnashib turadi. Hamza 1914 yilda «Sadoi Turkiston* ro'znomasida bosilgan she'rida xalq ahvolini shunday ta'riflaydi:
...Kambag'allar titrashib yurgay yalang'och izg'ushub
Oh, bu faqiru asorat onlara sayyoddir,
Dil shikasta, bag'ri xun, ko'zida yosh shashqator,
Otasiz, baxtsiz yetimlar holiga faryoddir.
Shunday sharoitda Hamza «bir iloj qilib kambag'al bolalarni aqchasiz... tarbiya va o'quvga boshlarini band qilmoq...» choralarini izlaydi, she'r va maqolalarida bolalarni o'qishga chaqiradi. Bu g'oyani Hamza «O'qi» she' rida bayon etadi. O'sha yili u yetim va kambag'al bolalar uchun «Doril yetim» («Etimlar maktabi») ni ochadi va o'zi o'qituvchilik qiladi. Hamza birinchi sinf o'quvchilari uchun «Yengil adabiyot», 2-sinf uchun «Axloq hikoyalari* o'qish kitoblarini tuzadi.
Hamza 1915 yilda Marg'ilonga borib, kambag'al bolalari uchun maktab ochadi. 1918 yilda esa Farg'onaga borib o'qituvchilikni davom ettiradi va u yerdagi yosh san'atkor—ixlosmandlarni to'plab, «Sayyor dramtruppa» tashkil qiladi. 1919 yilning boshlarida Hamza Qo'qondagi boqimsiz bolalar uyiga mudir qilib tayinlanadi. Bu yerda u uch sinfli maktab ochib, o'zi o'qituvchilik qiladi. 1922—1924 yillarda shoir Qoraqalpog'istonning Xo'jayli rayonidagi bolalar uyi mudiri va o'qituvchisi bo'lib ishlaydi. 1925 yilda esa u Farg'onaning Awal qishlog'iga o'qituvchi qilib tayinlanadi va g'oyat og'ir sharoitda ishlaydi. Ayni vaqtda u xalqni yangi zamon qurilishi tomon chaqiruvchi badiiy ijodini davom ettiradi.
Shoir 1928—1929 yillarda Shohimardonga borib o'qituvchilik qiladi. Hamzaning tarbiyac'hilik faoliyatini uning shu mavzuda yozgan asarlari yanada to'ldiradi. Uning o'qish, tarbiyaviy mavzuda yaratgan «Ilm ista», «Maktab», «Kitob», «O'qi», «QaIam», «Hikoya», «To'g'ri so'z bola», «Hikoyat», «Toshbaqa bilan Chayon», «Bolaning yomonbo'lmog'iga sabab bo'lgan onaning jazosi» kabi she'rlari xarakterlidir. Bu asarlar shoirning 1914 yilgacha bo'lgan ijodidan namuna sifatida tahsinga loyiqdir.
Hamza xalqni o'qitish, savodxon qilish uchun tinimsiz intiladi va kurashadi. Maktablar uchun darslik va qo'llanmalar yozishni o'ziga maqsad qilib olgan, bolalarning chin do'sti Hamza bu yo'Ida ancha ishlami amalga oshiradi. Hamza yozgan darsliklar uning o'sha davrdagi dunyoqarashi, badiiy ijodi, bolalar adabiyotini tushunishi haqida ko'pgina ma'lumot beradi. Bu g'oya «Yengil adabiyot»da o'z aksini topgan.
Muallim—olimning bu kitobidan munosib o'rin olgan «Maktab xususinda» asart alohida ajralib turadi. U bu she'rda maktabni millatning quyoshiga, guli va bog'iga o'xshatib ta'riflaydi:
Maktab mittat quyoshi,
Balki ko'z Ha qoshi
Ko 'zsiz, qoshsiz kishining
Qanday xunukdir boshi, Maktab millat saroyi,
Ilmu adabningjoyi
Dunyoda eng saodat . ,
Axtarganlarning joyi.
Maktab millatning guli,
Millat aning bulbuli.
^f Maktabsiz qolgan millat
Boshqa chamanning quli...
«Birinchi sinf bolasining so'zi» she'rida shoir o'sha quyoshga, nurga, gulga, baxtga intilgan o'quvchining yozuv va chizuvni o'rganib olib baxtga erishayotganligini uning nomidan, —