alpeti, gabitusi) tusinedi. Ane usinday korinis topiraq, klimat
jagdaylarma iykemlesiw belgisi sipatinda tariyxiy kelip shiqqan.
«Tur» ham «tirishilik formasi» tusiniklerin aralastinp jiberiw
mumkin emes, sebebi har bir turdin ozi turli ekologiyaliq
sharayatta har-qiyli tirishilik formalarma iye boliwi mumkin.
Maselen: kopshilik terekler jasaw omi atirapmda puta yamasa
jatip osetugin formalardi payda qiliwi mumkin. Basqasha
aytqanda, jasaw sharayati ekologiyaliq faktorlar (klimat,
topiraq
h.t.b.) ozgeriwi menen tirishilik formalarda ozgeredi.
Ekinshiden, turli floristikaliq regionlarda klimat, topiraq ham
basqalar uqsas bolgan sharayatta sistematikaliq tarepten bir-birine
uzaq bolgan turler-uqsas, analogiyahq, konvergent tirishilik
formalar payda qiladi. Maselen: Orayliq Amerikada sukkulent,
kaktus siyaqli formalar haqiyqiy kaktuslardan payda bolgan
yamasa biyik tawlarda turli sistematikaliq
toparlar arasmda
adewir bir-birine uqsas tirishilik formalarin baqlaw mumkin.
Bunday sistematikaliq jaqtan uzaq bolgan turler uqsas jasaw
orinlarinda jasaganhgi sebepli olarda sirtqi korinislerinde uqsasliq
payda boladi. Bul process
konvergenciya
dep ataladi. Maselen,
ushiwga beyimliligi bolgan har-qiyli klass wakillerin atap otsek
boladi (24-suwret).
Ortaliqtin fizikaliq jagdayi qansha qatal bolgan saym ogan
beyimlesiw jollari sonsha sheklene beredi.
24-suwret. Ushiwga beyimliligi bolgan har-qiyli klass wakillerindegi
konvergentlik rawajalamw
199
Osimliklerdin tirishilik formasina tiyisli turli tiisinikler ham
sxemalar bar bolip, usilardan biri
hazirge shekem ken tarqalgan,
jasap kiyatirgan sxema daniyah botanik K.Raunkier (1903)
sxemasi esaplanadi. Raunkier klassifikaciyasi osimliklerde
janalanip turatugin organlarimn, asirese, burtiktin jaylasiwma ham
olardin qistin qolaysiz sharayatman
saqlaniwma yamasa
qurgaqshiliqtan qorganiwina tiykarlanadi (25-suwret). Ane usi
belgige tiykarlamp jer juzindegi barliq osimliklerdin tirishilik
formalan 5 turge bolip uyreniledi.
1. Fanerofitler (Ph)-phaneros grekshe-aniq korinip tunwshi
degen manisti bildiredi.
Bul terek ham putalar esaplamp, olardm
blirtikleri jer betinen adewir biyikte (30 sm) jaylasqan. Qista
shaqalan saqlamp qalinadi. Suwiqtan nabit bolmaydi.
2. Xamefitler (Ch)-xame-pas, jer bawirlawshi manisin
anlatadi. Mayda ham shala putashalar kirip, olardm burtikleri jer
betine jaqm (20-30 sm) jaylasadi, sirti
bolsa qalin tengesheler
menen qaplanadi, qista qar menen qaplanadi, shaqalan saqlamp
qalinadi (teresken, izen, keyrewik).
3. Gemikriptofitler (GK) gemi-yarim, kriptos-jasmn degendi
anlatadi. Bular kop jilliq shop tarizli osimlikler esaplanadi.
Burtikleri jer kolemi menen ten jaylasadi,
togilgen japiraq ham
quwragan shaqalar menen qorgalgan boladi. Jer usti massasi qista
quwrap qaladi (jonishqa, jantaq, qomrbas, otlaq osimlikleri).
4. Kriptofitler (K) kriptos-jasmn degendi bildiredi. Kop jilliq
shop osimlikleri bolip, jer listi organlan qista piitkilley quwrap
qaladi, janalaniwshi biirtikler jer astmda, har-qiyli terenlikte, jer
asti
organlannda,
yagniy tiiynekler,
tamirpaqallar, piyaz
baslannda saqlamp qaladi (lala, podsnejnik, iris, narcis, jer
almurti-topinambur).
5. Terofitler (Th) tero-jaz degen manisti anlatadi. Bir jilliq
osimlikler bolip, olardm jer usti ham asti organlan qista quwrap
qaladi, tek tuqimlari gana qislap shigadi. Tuqim jardeminde
kobeyedi. Tuqimlari gana qis qurgaqshiliqqa shiday aladi (biyday,
arpa, mash).
Dostları ilə paylaş: