Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Populyaciyamn jmisiy strukturasi. 
Osoblardm jmisiy 
qatnasi ham asirese populyaciyadagi kobeyiwshi urgashilarmm 
ulesi, onin keleshekte sammn osiwinde lilken ahmiyetke iye. 
Payda bolatugin osoblardm kopshilik tiirlerinin jmisi - 
tuqimlangan 
waqitta 
jmisiy 
xromosomalardm 
perekombinaciyalamwi natiyjesinde amqlanadi.
Erkek ham urgashi jims osoblari arasmda ekologiyahq ham 
minez-quliq ayirmashiligi keskin ajirahp 
turadi. Maselen, 
Culicidae suyir shibmlarmm erkekleri qan sonwshi urgashilarinan 
ayirmashiligi: imaginal dawirde 
hesh awqatlanbawi miimkin, 
yaki shiqti jalaw menen shekleniwi mumkin, yaki osimliktin 
nektarm 
paydalamwi 
mumkin. 
Biraq 
eger 
erkek 
ham 
urgashilarinm tirishilik obrazi uqsas bolsa da olar kopshilik 
fiziologiyaliq belgileri, qasiyetleri boymsha ayrdadi: osiw tempi, 
jmisiy pisip jetiliw rrmddeti, temperatura ozgerisine turaqhligi, 
ashhqqa shidamliligi h.t.b.
Nabit boliw ayirmashiligi embrional dawirden baslap-aq 
payda boladi. Maselen, kopshilik rayonlarda ondatralarda jana 
tuwilganlar arasmda erkeklerine qaraganda urgashilar 1,5 ese kop 
boladi. Megadyptes antipodes pingvinler populyaciyasmda 
palapanlar mayekten shiqqan waqitta aytarliqtay ayirmashiliqqa 
iye bolmaydi, biraq on jilliq jastagi har bir eki erkekke bir urgashi 
qaladi. Ayinm jarganatlardin populyaciyadagi urgashilarimn ulesi 
qisqi uyqidan 
keyin 20% ke deyin tomenlep ketedi. Basqa
226

---

kopshilik turler kerisinshe erkeklerinin joqari oliwshiligi menen 
aynladi (qirgawil, jasilbas uyrekler, lilken sinicalar, kopshilik 
kemiriwshiler).
Solay etip, populyaciyadagi jimsiy qatnas tek genetikaliq 
mzamliqlar menen emes, al belgili jagdayda ortaliqtm tasiri 
arqali da belgilenedi.
Togay 
sari 
qumirsqalannm 
(Formica 
rufa) 
qoygan 
mayeklerinen 
+20°C tan 
tomen 
temperaturada 
erkekleri 
rawajlanadi, azmaz joqanlasa tek urgashilari rawajlanadi. Bul 
korinistin 
mexanizmi 
bilay 
tusindirilcdi: 
sperma
kopulyaciyasman keyin saqlamp turgan tuqim qabillagishtin 
muskulaturasi (bulshiq etleri) tek joqari temperaturada aktivlesedi 
ham 
mayeklerdin tuqimlamwm boldiradi. Tuqimlanbagan 
mayeklerden bolsa tek erkekleri rawajlanadi.
Dafniyalar (Daphnia 
magna) optimal temperaturada