Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Antropogen faktorlar 
- adamzat iskerliginiri qorshagan 
ortahqqa ham tiri organizmlerge tasiri esaplanadi. Adamlar
51

---

tabiyatqa daslep anshihqtm, son awil xojaligi, ondiris ham 
transporttm rawajlamwi menen tasir etti. Biz antropogen 
faktorlardi 2 ge, yagmy unamli ham unamsiz tasirlerge bolemiz. 
Unamh tasiri - adamlar miyneti menen sholistandi gulistanga 
aylandinwi, jogahp baratirgan osimlik ham haywanlardi saqlap 
qaliwi mumkin. Unamsiz tasiri - tiri organizmler jasaw ortaligmm 
antropogen faktorlar tasirinde ozgeriwi, togaylardin koplep 
kesiliwi, sholistanlardin ozlestiriliwi, jaylawlarda qadagalawsiz 
mal bagiliwi ham basqalar misal boladi. Topiraq, suw ham 
hawamri, 
sanaat 
shigindilari ham 
ziyanli 
zatlar 
menen 
zaharleniwi, ayrrim jagdaylarda antropogen faktorlar tasirinde 
putkil biocenozlar jo q bolip ketiwi de mumkin.
Hazirgi 
waqitta putkil jer 
qabigi 
ham 
barliq 
tiri 
organizmlerdin tagdiri adamzat jamiyetinin qolmda tur, basqasha 
aytqanda antropogen tasirlerge baylanisli.
Antropogen faktorlar degendc-ins&n xojaliq iskerligi menen 
baylanisli bolgan tasirlerin tusinemiz. Antropogen faktorlar 
hazirgi 
waqitta 
tabiyattagi 
en 
kiishli 
faktorlardin 
biri 
esaplanadi.Insan tiri organizimlerge tikkeley tasir etip yamasa 
jasaw sharayatin ozgertirip, onin tarqaliwma yamasa qm hp joq 
boliwma 
sebebshi 
boliwi 
mumkin. 
Insannm 
tabiyatqa 
korsetetugm eki turdegi tasirin bir-birinen jaqsi ajiratiw lazim. 
Olardan biri tiri organizimlerge yamasa olardin ayinm wakillerine 
korsetiletugm tikkeley tasiri, yagmy antropogen faktorlar dep 
qaralsa, ekinshisin bolip insannm antropogen faktorlari dep 
qaraliwi lazim.
Antropogen faktorlardi oz gezeginde tort tiirge boliw 
mumkin.
1. Aziq ham basqa talaplarm qandinw ushm (anshihq, 
baliqshiliq, 
togaylardi 
kesiw, 
otlardi 
onw
h.t.b.) 
tiri 
organizmlerden paydalamw.
2. Osimliklerdi kobeytiw (madeniylestiriw) ham haywanlardi 
qolga liyretiw.
3. Akklimatizaciya ham introdukciya, yagmy organizmlerdin 
tabiyiy arealman basqa jerlerge koshirip alip banw ham 
beyimlestiriw.
52

---

4. 
Jana madeniy osimlik sortlari ham haywan porodalarm 
Juntliw.
Insannm tiri organizmlerge keri natiyjesinde je r juzinde 
krtplcgcn osimlik ham haywan turleri jogahp ketedi. Anshiliq 
pcncri shugillaniw daslep aziqqa bolgan talabin qandmw 
muqsctinde alip banlgan bolsa, keyin ala kiyim-kenshek ham har 
i|iyli materiallar ahw ushm hawij alip ketti. Bul oz gezeginde 
krtpshilik haywanlardi joq qilip jiberedi. Maselen, teniz siym 26 
jil dawammda piitkilley qinlip ketken. Insan tarepinen osimlik 
Mm haywanlardm jasaw sharayatlan ozgertirildi. Natiyjede 
Itelgili ormda jasap atirgan osimlik ham haywanlar toparlan joq 
bolip yamasa olardin sharayati keskin ozgerip ketti, taw 
to&aylarmda tereklerdi kesip taslaw, sozsiz olardm sayasmda 
jiisnp atirgan saya suyetugin osimliklerdi jasaw imkanman ayirdi. 
Ihinnan tisqan tirishiligi terekler menen (aziqlamwshi, uya 
i|uriwshi) quslardin jogahwm a da alip keldi. Sonday-aq, jasaw 
Nharayatlannin 
keskin 
ozgeriwi 
(jerlerdi 
aydaw, 
paydali 
qu/.ilmalardi qazip ahw, shigindilardi taslaw, otlaqlardi onp 
lnslaw, ol jerlerde uy haywanlarm tikkeley bagiw siyaqlilar) usi 
rcgionlar organikahq dunyasimn quramm ozgerttirip, ayinm turler 
tishin jasaw imkaniyatlarman ayinhw ina alip keldi. Biz hazirgi 
waqitta insan tarepinen keskin ozgertirip jiberilgen planetada 
jasamaqtamiz. Jildan-jilga tabiyiy haldagi landshaftlar ham 
loparlar iyelegen maydanlar qisqanp ketpekte ham olardin ornm 
insan tasirindegi landshaftlar ham toparlar iyelemekte.