Mamleketlik universiteti jumanov m. A

2.3. Abiotikaliq faktorlardin tiri organizmlerge tasir etiw
nizam liliqlan
Ortaliq faktorlari tasirin organizmler belgili shegarada qabil 
eledi ham tasir etiw kiishine organizm juwap reakciyasm 
qaytaradi.
Ekologiyahq faktorlar organizmlerge tikkeley ham janapay 
liisir etiwi mumkin. Maselen, ortahq temperaturasi osimlik ham 
liaywanlarga tikkeley tasir etip, olar denesinde issihq balansin, 
fiziologiyaliq processlerdin otiwin ozgertedi. Jaqtiliq osimlikke 
likkeley tasir etip, olar denesinde biomassamn payda boliwma
53

---

alip keledi. Bul biomassa (ot-jem, aziqliq) arqali haywanlardm 
tirishilik iskerligine janapay halda tasir etedi.
Turli organizm ekologiyahq faktorlarga turlishe beyimlesken 
boladi. Sonday-aq bazilan kushli jaqtiliq ham pas temperaturaga 
uyrenedi. 
Sonin ushm da har-turli ortahqta ushiraytugm 
mikroorganizmler, osimlik ham haywan turleri ekologiyahq 
faktorlardi har-qiyli darejede qabil etedi. Normadan artiq yaki 
kem mugdardagi 
faktorlardin 
tasiri 
organizmler tirishilik 
xizmetinin paseyiwine alip keledi.
Ekologiyahq faktorlar qanshelli har-qiyli bolmasm, olardin 
tiri organizmlerge tasir etiwi xarakteri koz-qarasinan olar ushm 
uluwma bolgan nizamhqlar bar. Faktordin unamli tasir etiwshi 
kushi optimum zona dep qaraladi, yamasa optimum delinedi. 
Ekologiyahq 
faktor 
organizmge 
hadden 
tisqan 
kiishsiz 
(minimum) ham kushli (maksimum) tasir etiwi mumkin. 
Minimum ham maksimum shegaralari kritik noqat dep qaraladi. 
Eger ekologiyahq faktorlar maksimum yaki minimum darejede 
tasir ece, organizmnin tirishilik iskerligi toqtaydi (8-suwret).
Organizmnin jaqsi osiwi, rawajlamwi abiotikaliq faktorlardin 
optimal (zona) sharayati tasiri bolsa, olardin jaman jagdayi 
(qunwi, nabit boliwi) minimal sharayatta, yagniy abiotikaliq 
faktorlardin keri tasiri natiyjesinde jiizege keledi.
Organizmnin nabit boliw shegarasi (zonasi), ekologiyahq 
faktorlardin hadden ziyat artiqshaligman, yaki olar tasir etiw
54

---

kiiNhlerinin kemliginen 
kelip shigiwi mumkin. Bul jagday 
|H‘s.simum zonasi dep te ataladi.
Bazi 
mineral 
zatlardm 
minimum 
darejede 
boliwi 
osimliklerdin rawajlaniwm paseytirip, hatteki qurip qaliwma alip 
keliwi mumkin (topiraqta kaliy, kalciy, magniy elementleri zanir 
esaplanadi). Sol elementler mugdan topiraqta kemeyip ketiwinen 
osimlik normal rawajlana almaydi, hatteki nabit boladi. Biraq, 
nyirim mineral zatlar belgili darejede eginler onimdarligin asiradi, 
urtiqsha normasi bolsa osimliklerdin nabit boliwina alip keledi.
Kritikaliq 
noqatlar 
arasindagi 
shidamliliq 
shegarasi 
jiinliklerdin ortaliq faktorlanna qaraganda ekologiyahq valentligi 
esaplanadi. 
Sirtqi 
ortaliqtm 
turli 
faktorlanna 
qaraganda, 
ekologiyahq valentlikler jiymdisi tiirdin ekololgiyaliq spektrin 
quraydi.
Organizmlerdin normal tirishiligi ushm belgili darejede 
sharayat talap etiledi. Eger barliq sharayatlar qolayli bolip, 
olardan biri jetkilikli mugdarda bolmasa, onda ol sheklewshi 
faktor dep ataladi. Sheklewshi faktor organizmnin usi sharayatta 
jasawi yamasa jasay almasligm belgilep beredi.
1840-jilda ximiko-organikahq, agroximiya tiykarshilannan 
biri Yu.Libix osimliklerdin mineral aziqlaniw teoriyasin alga 
siiredi. 01 usi zatti amqladi, osimliklerdin rawajlamwi ushm 
jetkilikli mugdarda bolgan ximiyaliq elementler yamasa zatlarga 
baylanisli 
bolip qalmastan, 
balkim jetispeytugmlarina da 
baylanisli boladi. Maselen: artiqsha suw yamasa azot - topiraqta 
mikro mugdarda ushiraytugm temir ham bor jetispewshiliginin 
orrnn basa 
almaydi. 
Libix 
ozinin 
«minimum mzamm» 
qaliplestirdi. Bugan tiykarman topiraqtagi minimum mugdarda 
ushiraytugm aziq zatlardm m ugdann albette asiriw kerek.
«Minimum nizarm» tek osimlik ushm gana tan bolmastan. 
balkim insanga da tan bolip tabiladi. Insan salamatligi ozine tan 
zatlar menen amqlanadi, adette bul zatlar organzmde juda az 
mugdarda ushiraydi. Egerde bul zatlardm mugdan mumkin 
bolgan minimum shegarasinda paske tusip ketse, insan onm 
jetispewshiligin vitamin yamasa mikroelement qabil qiliwi menen 
toltiradi.
55

---

Minimum ham maksimum shegaradan tisqariga shigatugm 
faktorlar sheklewshi faktorlar boladi. Turlerdin arqaga qaray 
jihsiwm a temperatura faktormm jetispewshiligi tasir etse, 
qurgaqshil 
rayonlarda 
(qublada) 
lgalliq 
yamasa 
joqari 
temperaturamn tasiri sheklewshi esaplanadi. Demek, sheklewshi 
faktorlar turlerdin geografiyahq tarqahwm da belgileydi. 
Sheklewshi faktorlar tek gana abiotikaliq faktor bolip qalmastan, 
balkim biotikaliq faktorlar boliwi miimkin. Gulli osimlikler 
tiirlerin qalegen jerge klimatlastmwda olardi shanlatiwshi shibrn- 
shirkeyler sheklewshi faktor boladi. Sheklewshi faktorlardi 
amqlaw ameliy tarepten zanir ahmiyetke iye.
Yu. Libix tariyplegenindey ayinm mineral zatlar topiraqta 
«minimum» halda boliwi miimkinligin, keyin ala 1905-jili F. 
Bekman ekologiyada «shegaralawshi faktor» tusinigi menen 
almastinp isletti. Misal ushin, kol suwi kalciyge bay bolsa (21,2 -
22,4 mg/1), olarda osimlik ham haywanlar san ham sipat tarepinen 
kop boladi. Kol suwmda kalciy mugdan kem (0,7-2,3 mg/1) bolsa, 
onday kollerde organizmler derlik kem ushiraydi. Libixtm 
«minimum mzamma» keyin ala Yu. Odum tarepinen duzetiwler 
kiritildi, yagmy: 1) Libix mzamm tek gana stacionar sharayatta 
gana qollaw mumkin, sebebi ol jerde energiya ham zatlardm 
keliwi, olardin sol ortahqtan shigip ketiwi menen ten boladi; 2) 
organizm jasap atirgan ortahqtagi bir zat mugdarmm kopligi yaki 
basqa zattin jaqsi ozlestiriliwi, sol jerdegi minimal mugdardagi 
zattiri organizm ushm ahmiyetin ozgertip turiwi mumkin. Bul 
jagday ekologiyahq faktorlardin birgeliktegi principlerine kiredi 
ham organizm bazi bir hallarda kerekli zatti azgana sogan jaqm
basqa zat penen almastmwi miimkinligin korsetedi. Maselen, 
mollyuskalar oz shiganaqlann duziwde jetispegen kalciydi 
stronciy menen almastiradi.
Organizmnin tirishilik iskerligi ekologiyahq faktorlardin 
minimal ahir yeti tasirinde gana shegaralanbay, balki ol yaki bul 
faktordiri artiqsha mugdarda ekenliginen de organizm jagdayi 
amqlanadi. Tabiyiy ortahqta shegaralawshi faktorlardin maksimal 
ahmiyetin 1913-jih amerikaliq zoolog V. Shelford amqlap, ogan 
«tolerantliq mzami» tusinigin beredi, bul mzam boymsha tiirdin 
jasawi, bir qatar ekologiyahq faktorlardin azligi ham kopligi,
56

---

nlurdin organizmdi shidamliliq shegarasma jaqm darejesi menen 
amqlanadi. Hamme ekologiyahq faktorlardin organizmlerdin 
Hhiiiamhliq shegarasma jaqmhgi yaki onnan artip ketiwi ham 
turd in jasawma keri tasir etetugm ortahq elementlerine -