Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati

Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining ma`naviy – madniyati qanday shakllangan

Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining ma`naviy madaniyati haqidagi bilimlarning bebaho manbasi «Avesto» hisoblangan. «Avesto» so`zining mazmuni umumiy izohga ega emas., ko`pincha «Asosiy matn» sifatida tarjima qilinadi. «Avesto» dunyodagi eng qadimgi dinlardan bo`lgan zardo`shtiylik tarafdorlari uchun muqaddas kalima hisoblanib, payg`ambar Zardo`sht to`planganlarga undan va`z o`qigan. Uning hayoti davri mil. av. IX-VI asrlar atrofida deyiladi. «Avesto» va uning boshqa matnlarining to`planishi ko`p asrlar davomida amalga oshirilgan. «Avesto»ning eng qadimgi matnlari mil. av. II- minginchi yillarga taaluqli, «Avesto»ning millodiy VII asrga tegishli bo`lgan to`plami turli mazmundagi 21 kitobdan iborat bo`lib, unda o`sha davrning barcha bilimlari jamlangan. Zardo`shtiylik an`analariga ko`ra bu yodgorlik ezgulik va Yorug`lik xudosi Axuramazdaning Zaratushtraga vahiysi hisoblanadi. Biroq, unda qadimgi mifologik tasavvurlar, miflarning keng tarqalishi, qahramonlik epik rivoyatlaridan parchalar ham tasvirlanadi. Shuningdek diniy yo`l-yo`riq «payg`ambar davridan» keyin zardo`shtiylikning rivojlangan «e`tiqod ramzi» yuzaga keldi. hozirgacha «Avesto»ning ayrim qismilari, 4 kitobi saqlanib qolgan:

1. Videvdat- «Devlarga qarshi qonunlar», bu kitobda asosan zardo`sht va Axuramazda o`rtasida suhbat, yo`l-yo`riq va ko`rsatmalar mazmunida bo`lib, zulmat va yovuzlik xudosi Axrimani boshqaruvchi yomonlik kuchlarini qaytarish haqida.
2. Visprat- «hamma hukmronlar», bu kitobda ibodat namozlari to`plangan.
3. Yasna- «Ibodat», «Marosim» kitobi xudolarga sig`inish va murojaatdan iborat. Yasnadagi «Tot»lar nomli 17 bob zardo`shtning muqaddas qo`shiqlaridir
4. Yasht- «Qadrlash», «Hamdu sano» kitobi-xudolarni sharaflovchi qadimgi gimnlar va ezgulik xudolariga yovuzlikka qarshi kurash yordam beruvchi kuchlar haqida. Bundan tashqari, «Avesto» majmuiga «Kichik Avesto» ham mansub, u avesto tilida yozilgan bo`lib, ibodat kalimalari joylashgan.Ko`pchilik olimlar Zardo`sht yuksak axloqiy idealdagi va ishontiruvchi fikrlari bilan birinchi haq payg`ambar ekanligini ta`kidlaydilar. Zardo`sht ta`limotiga muvofiq barcha quruqlikning o`zgarmas ibtidosi Arta bo`lib, «Avesto»da haqiqat, olov ruh deyiladi. Axuramazda tartibni saqlovchi osmon xudosi yorug`lik va ezgulik hisoblangan (oxura-xo`shayish, ega; mazda-idrokli, bilimdon). Axuramazdaning o`g`li -Atar (olov), uning vatani bulutlardek qurigan suvlar, uning makoni-xududsiz yog`du. Oxuramazda 6 ta ruhni- yordamchilarni yaratdi (amesha spenta): ezgu aql, yaxshi tartib, layoqatli qudrat, olijanob mo`minlik, sog`lomlik va boqiylik. Unga Axrimaning zulmat qo`shini-devlar, urushlar timsoli, ochlik, kassallik, adovat va boshqa yovuz kuchlar qarama-qarshi turadi. Olam va barcha insoniyat hayotining asosida ezgulik va yovuzlik o`rtasidagi azaliy kurash yotadi.Zardo`sht ta`limotining ulug`ligi shundaki, u har bir kishiga tanlash imkonini beradi. Har kim ham Yovuzlikni yo`q etish va ezgulikning hukmron bo`lishida ishtirok etishi mumkin, bu ishda barcha bir xilda tengdir. Shu tariqa erda ilgari bo`lmagan jannat -oltin asr tiklanadi. Unda sovuq, ham jazirama ham, qarilik ham,o`lim ham bo`lmaydi. Yovuzlik bilan kurashda har bir kishining asosiy qurolli mehnat bo`lgan. Zardo`shtiylik axloqi kishidan kamtarin va halol mehnatkash dehqonning barcha majburiyatlarini bajarishni talab qilgan (Kim g`alla eksa, u haqiqat tarqatadi. Videvdat kitobining «Dehqonchilik fazilati haqida»bobidan). Fikr, so`z va ishda taqvodorlik, ishchanlik, halollik, xolislik yuksak axloqning asosiy talabalari sifatida ko`tariladi. «Yasna» kitobida zardo`shtiylikning e`tiqod ramzi haqida deyiladiki: «Qasam ezgu fikrni, ezgu so`zni, ezgu faoliyat majburiyatlarini bajarishni talab qiladi».Zardo`shtiylikda birinchi bo`lib esxatalogik ta`limot yaratilgan, bunga muvofiq jahon tarixi 12 ming yilni tashkil qiladi. Bu muddat tugashi bilan ezgulik va yovuzlik kuchlarining hal qiluvchi yovuzlik jangi boshlanadi. Butun olamni erigan metal oqimi yo`q qiladi, biroq xaloskor Saosh`yant halok bo`lgan dunyoni va barcha marhumlarni tiriltiradi, barcha gunohkorlarni do`zahdan chiqarib Ohurumazdaning ideal hukmronligida abadiy hayot kechiradi. Shu tariqa zardo`shtiylikda birinchi bo`lib oxiratdagi jazo, marhumlarning tirilishi so`roq kuni g`oyasi shakllanadi. Bu g`oyalar Doro I ning Bexustun yozuvida va Kserksning Persepoldagi yozuvida ham qayd qilinadi. Zardo`shtiylik Markaziy va Old Osiyo xududlarida ming yillar davomida hukmron din bo`lib keldi va shubhasiz, bu din xristianlik va islom kabi jahon dinlarining shakllanishida katta o`rin tutdi. Ilmiy-tarixiy, amaliy-didaktik qimmatga ega bo`lgan, ushbu yilda 2700 yilligi nishonlanadigan buyuk merosimiz «Avesto»ning butun ma`no mohiyati Inson taqdiri, uning Istiqboliga qaratilgan. Jumladan, Tangriga iltijo va murojaatlarda shunday deyiladi: «Axuramazda yaratgan yaxshilik moyasiga, sog`lom, aql-hushi tetik farzandlarga, jasur, dono, turli tillar biladigan o`g`il-qizlarga, uzoqni ko`ra biladigan, yurtni balo-qazolardan himoya eta oladigan o`g`lonlar, yaxshi kelajak, porloq hayotni ravshan ko`z bilan ko`ra oladigan poktiynat avlodlarga olqishlar bo`lsin¹.Markaziy Osiyo civilizaciyasi va madaniyatining mustaqil rivojlanishi eron axmoniylari tomonidan birinchi yirik bosqinchilik tufayli to`xtab qoldi. Sug`d, Baqtriya, Xorazm mil. av. VI-IV asrlarda Ahmoniylar davlati tarkibiga kirgan. Bu imperiya tarkibiga kirishi, yagona boshqaruv, qonunchilik, pul tizimining o`rnatilishi, oromiy yozuvning umum davlat miqiyosda qo`llanilishi. Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyatiga sezilarli ta`sir ko`rsatadi. Ahmoniylar davrida xalqaro savdoning rivojlanishi uchun qulay sharoitning vujudga kelishi Markaziy Osiyo shaharlarining taraqqiyotiga muayyan imkoniyat yaratdi. Ahmoniylar hukmronligida mamlakatlarga sayyohlar va olimlar borishi mumkin bo`ldi. Xuddi shu davrda Sharq mamlakatlariga Gerodot, Demokrit va boshqalar sayohat qilgan. Ahmoniylar imperiyasidagi yirik shaharlar- Suza, Persepol, Memfis, Nippur, Bobilda turli joylardan xususan, Xorazm, Baqtriya, Sug`ddan chiqqan kishilar, saklarning harbiy aholisi yashagan.
O`z navbatda mil. av. V asrda Oks daryosining o`ng sohilida Miletlik Yunonlarning manzilgohi tashkil topadi. Shu tariqa Ahmoniylar imperiyasi tarkibida Markaziy Osiyo xalqlari forslar, midiyaliklar, bobilliklar, misrliklar, yunonlar, hindlar bilan yaqin munosabatda bo`lish, madaniyatining ham o`zaro ta`siriga imkon yaratdi.
Ahmoniylar imperiyasi madaniyati ham ko`pgina mamlakat xalqlari yaratgan ilmiy bilimlar, diniy e`tiqodlar, san`at yutuqlarining sintezi hisoblanadi. Bu madaniyatga Markaziy Osiyo xalqlari ham o`zining hissasini qo`shgan. Zardo`shtiylik Ahmoniylarning davlat dini sifatida qabul qilinishi bilan birga G`arbga ham keng yoyila boshladi. Ahmoniylar san`atining Suza va Persepoldagi ulkan yodgorligi qurilishiga Markaziy Osiyo mintaqasidan ko`plab xom ashyo keltirilgan. Saroylar qurilishiga Baqtriyadan oltin, Sug`dan lojuvard va qimmatli toshlar, Xorazmdan feruza olib borilgan. 1877 yilda Tojikistonning Janubidan topilgan Amudaryo xazinasi madaniy sintezning yorqin misolidir, hazinada, eron va Baqtriyada tayyorlangan jihozlar-bejirim oltin aravacha, qanotli ikkita kurg`iy shakli tushirilgan bilakuzuk hamda dashtliklarga xos «Hayvon shakli» bitilgan jihozlar mavjud. Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyat munosabatlari juda kengaydi, shuningdek, madaniy qadriyatlarning boyishi va turli madaniyatlarning o`zaro ta`siri jarayoni esa o`z madaniyatlarini juda tez rivojlanishi va boyishiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi.