Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari

 

Tayanch so’z va iboralar: Siyosiy va  geosiyosiy  muammolar,Geosiyosat, 

geosiyosiy makon, Rudolf Chellen, demografik, geosiyosiy mintaqa, siyosiy jarayon, 

geosiyosiy muammo, siyosiy tuzum, statik, geografik o’rin.  Geosiyosiy 

bosqichlar, Vena bosqichi, Vengriya imperiyasi, Usmonli turklar, Uchlik ittifoqi, 

 

 

Geosiyosat — turli siyosiy jarayonlarning geografik sharoit (muhit)ga bog'liq 

holda rivojlantirishni o'rganadigan fandir. XX asrda dunyo siyosiy haritasining 

tubdan o’zgarishi, hududiy, ijtimoiy-ekologik va demografik muammolarning 

keskinlashuvi geosiyosat faniga bo'lgan e'tiborni kuchaytirib yubordi. 

Geosiyosat fanini o’rganish geografiya, tarix, demografiya, et-nografiya, 

dinShunoslik, ekologiya, sotsiologiya, harbiy fanlar, siyosatshunoslik va boshqa 

fanlar bo'yicha ham bilimlarga ega bo'lishni taqozo etadi. 

Geosiyosat tushunchasini fanga birinchi bo'lib, 1916-yilda Shvetsiyalik olim Rudolf 

Chellen kiritgan. Uning fikricha, har qanday davlat bir butun geografik organizm 

sifatida qaralmog'i lozim. 

Geografik organizmni ma'lum bir landshaft sifatida o’rganish mumkin. Landshaft o'z 

navbatida tabiiy, hududiy, ijtimoiy,  tashqi majmua bo'lib hisoblanadi. 

Geosiyosat fani siyosiy geografiya asosida shakllandi va rivojlandi. 

Siyosiy geografiya jahondagi davlatlarning turg'un (statik) ho-latdagi tavsifini tuzish 

bilan shug'ullanadi. Siyosiy geografiyani ko'proq davlatlarning  joylashishi, 

hududining shakli, o'lchamlari, che-garalari, xo'jaligi, aholisining savodxonlik 

darajasi, madaniyati qiziqtiradi. 

Geosiyosat  fani  siyosiy  jarayonlarning  geografik  makondagi  o'zaro 

aloqalarini, ularning Yerga va madaniy omillarga ta'sirini o'rganadi. Geosiyosat fani 

asosiy e'tiborni tabiiy muhit omillarini harbiy-siyosiy,  tashqi va ekologik xavfsizlik 

maqsadlarida faol foydalanishga qaratadi

[10]

. 

Geosiyosat fanining o’rganish obyekti: sayyoraviy (planetar)  makon, 

geosiyosiy jarayonlar va hodisalardir. Sayyoraviy makonga quraqlik, suvlik  

(Dunyo okeani), havo qobig'i, davlatlar va ularning resurslari kiradi. Geosiyosatning 

asosiy vazifasi, ya'ni o’rganish predmeti sayyoraviy makonni nazorat qilishdir.  

Bunda geosiyosiy omillarni o’rganish va baholash muhim ahamiyatga ega. 

Geosiyosiy omillarga quyidagilar kiradi: 

- geografik (geografik o'rni, tabiiy resurslari); 

- siyosiy (siyosiy tuzumi, davlat chegaralari, jamiyatning ijtimoiy tarkibi, 

asosiy erkinliklarning mavjudligi); 

-  tashqi (ishlab chiqarish kuchlarining quwati va tarkibi, aholining turmush 

darajasi, strategik zaxiralar va safarbarlik (mobili-zatsion) quvvatlari; 

- harbiy (qurolli kuchlarning kattaligi, quwati, harbiy tayyor-rtigi, harbiy 

kadrlarni tayyorlash holati); 

- ekologik (cheklangan yoki tugaydigan va tiklanmaydigan) re-surslarga 

bo'lgan demografik bosim, xomashyo resurslarining ka-mayishi va tugashi, aholi  

---

 

32 

 

__________________________________________ 

10

Hagget P. Geograhfie. –Bonn: «Cornelsen», 2001

. 

 

turmush darajasining o’zgarishi);— demografik (aholi soni, o'sish sur'ati, zichligi va 

tarkibi); 

 

- madaniy-ma'rifiy (konfessalar, millat va elatlar, mehnat an'analari, ilm-fan, 

ta'lim, sog'liqni saqlashning rivojlanganligi, ur-banizatsiya darajasi va boshqalar). 

Yuqoridagi omillarni geosiyosiy ji-hatdan tahlil qilish uchta yo’nalishda olib boriladi: 

a) ijtimoiy-siyosiy vaziyatni ularning ma'lum bir hudud va davr doirasida 

rivojlantirish bilan bog'liq holda tadqiq etish; b) ma'lum bir hudud to'g'risidagi 

haqiqiy ma'lumotlarni ayrim hollarda tamomila qarama-qarshi tasawurlar bilan 

taqqoslash; d) makonni o'zgartirish bo'yicha siyosiy strategiyani amalga oshirishni 

baShoratlash.  

Eslab qoling! 

Geosiyosat - turli siyosiy jarayonlarning geografik sharoitga bog'liq holda 

rivojlantirishni o'rganadigan fan. Geosiyosat tushunchasini fanga birinchi bo'lib, 

1916-yilda Shvetsiyalik olim Rudolf Chellen kiritgan.