Ma’ruza 8: Kon ishlari rivojlanish yo‘nalishini baholash chegarasi. Chuqurlashtirishning optimal yo‘nalishini grafik analitik usulda aniqlash

ср
i
i
i
i
i
K
P
V
P
P
Q
bu erda Q
i
, ‘
i
, V
i
, - ish xududi chegarasidagi foydali qazilma va qoplama kon 
massalarining hajmi; 
Foydali qazilma izochiziqlari bo‘yicha ish xududi chegaralarini surib va har 
bir holat uchun kon massasi hajmini hisoblab, izochiziqda kon massasining 
minimal hajmiga to‘g‘ri keladigan shunday nuqtani topamiz. U orqali kon ishlari 
rivojlanishining optimal yo‘nalish chizig‘i o‘tishi kerak. 
Ko‘ndalang kesimda izochiziqlar (8.5 rasm) quydagi tartibda quriladi. 
Kesimda 25-50 m oraliqda 1, 2, 3, ......, 8 kesuvchi gorizontal chiziqlar va 
chuqurlashishning bo‘lishi mumkin bo‘lgan yo‘nalishi hisoblangan b, v, g, .... , z, 
vertikal tekisliklar chiziladi. Bundan tashqari karerni ishlamaydigan bortida 
bo‘lishi mumkin bo‘lgan chuqurlashish yo‘nalishi (a va u) chiziladi. 

---

Rasm 8.5 Ko‘ndalang kesimda chuqurlashishning optimal yo‘nalishini 
aniqlash sxemasi. 
So‘ngra gorizontal chiziq bo‘yicha avval ish xududi chegarasi suriladi va ish 
xududi chegarasi ichida gorizontal chiziqning vertikal tekislik bilan kesishgan har 
bir nuqtasida foydali qazilma va kon massasining hajmi o‘lchanadi. Olingan 
ma’lumotlar 8.1 jadvalga kiritiladi. 8.1 jadvalning yuqori qismi to‘ldirilgandan 
so‘ng, har bir chuqurlashish yo‘nalishi uchun R = f(N) funktsiyasi grafigi quriladi 
(8.6 rasm). 
8.6 rasmda misol sifatida faqat bitta chuqurlashish yo‘nalishining egri 
chizig‘i ko‘rsatilgan. So‘ngra karer chegarasidagi umumiy foydali qazilma hajmi 
turli intervallarga bo‘linadi va shu intervallarga ko‘ra grafikda gorizontal R
1
, ‘
2
chiziqlar
Rasm 8.6 Funksiya grafigi. Rasm 8.7 YAngi gorizontni 
R=f(N). tayyorlashdagi kon 
ishlari rivojlanish 
sxemasi: a- boshlang‘ich 
davr, b-oxirgi davr 
o‘tkaziladi. SHu gorizontallarning R=f(N) egri chiziqlar bilan kesishishi berilgan 
foydali qazilma hajmi qazib olinayotgan chuqurlikka to‘g‘ri keladi. Bu nuqtalar 
ko‘ndalang kesimga o‘tkaziladi (8.5 rasmga qarang) va teng hajmdagi foydali 
qazilma ko‘rinishida o‘zaro birlashtiriladi. Natijada R
1
, ‘
2
, ‘
3
va shunga o‘xshash 
izochiziqlar

---

Jadval 8.1. 
CHuqurlik 
bosqichlari 
va foydali 
qazilma 
izohajmlari 
Karerning chuqurlashish yo‘nalishi bo‘yicha hajmlar (ming m
3
) 
a 
b 
v 
g 
d 
e 
j 
z 
i 
Foydali qazilma 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
- 
- 
2,2 
5,87 
9,79 
11,64 
14,05 
19,05 
- 
1,62 
3,81 
6,52 
- 
- 
- 
- 
0,1 
1,13 
3,94 
7,11 
10,72 
13,06 
14,05 
19,05 
0,16 
1,67 
4,16 
7,65 
10,75 
13,37 
15,69 
19,05 
- 
1,65 
4,33 
7,78 
10,91 
14,1 
16,22 
19,05 
- 
1,11 
3,44 
6,68 
10,81 
14,16 
16,9 
19,05 
- 
0,58 
3,15 
6,36 
9,87 
13,52 
16,57 
19,05 
- 
0,25 
2,64 
6,21 
9,25 
13,12 
16,25 
19,05 
- 
- 
- 
1,56 
6,23 
15,51 
18,63 
19,05 
Kon massasi 
R
0
=0 
R
1
=4 
R
2
=8 
R
3
=12 
R
4
=16 
R
5
=19,05 
6,48 
27,65 
41,05 
61,35 
69,19 
76,25 
5,22 
27,04 
40,96 
- 
- 
- 
4,41 
26,53 
40,82 
61,92 
62,92 
76,25 
4,11 
21,4 
3,86 
3,71 
4,01 
24,55 
43,60 
57,37 
4,22 
21,84 
41,04 
56,66 
69,27 
76,25 
6,32 
35,8 
50,21 
60,95 
70,75 
76,25 
24,00 
39,84 
54,64 
68,60 
76,25 
20,80 
37,34 40,55 
56,95 
69,97 
76,25 
54,04 
69,00 
76,25 
67,33 
76,25 
olinadi. R = 0 ga to‘g‘ri keladigan izochiziq qo‘shimcha o‘tiladi. Buning uchun 
ishchi bortning qiyalik chizig‘i yuqoridan yotqiziqqa tekkuncha suriladi. 
Izochiziqlar qurilgandan so‘ng ularning har birida chuqurlashishning 
optimal yo‘nalish nuqtasi topiladi. Buning uchun ish xududi chegarasi izochiziq 
bo‘yicha suriladi, kon massasining hajmi o‘lchanadi va u 8.1 jadvalning pastki 
qismiga yoziladi. Har bir qatordagi optimal nuqtaga to‘g‘ri keladigan kon massasi 
hajmining minimal qiymati topiladi. Masalan R
0
qatorda – bu e nuqta, R
1 
qatorda 
bu d nuqta. Olingan nuqtalarni birlashtirib chuqurlashish yo‘nalishining optimal 
chizig‘i olinadi (8.6 rasmga qarang). 
Dastlabki geologik ma’lumotlarning grafikaviy hisoblarning xatoligini, 
shuningdek qabul qilingan me’zon ko‘pgina muhim texnologik omillarni hisobga 
olmaydigan sharoitni (ochishning xususiyatlari va shunga o‘xshash) hisobga olib, 
chuqurlashish chizig‘ini emas, balki karerni chuqurlashtirishning ratsional 
yo‘nalishlari doirasida aniqlash to‘g‘riroq bo‘lar edi. 9.4 rasmda bu doira 
shtrixlangan. 

---

SHunday hajmdagi masalani hal etish uchun quydagilarni amalga oshirish 
zarur: 
yuqorida ko‘rsatilgan usul bo‘yicha har bir ko‘ndalang kesimda 
chuqurlashtirishning optimal chizig‘ini aniqlash va qurish; 
har bir ko‘ndalang kesimda chuqurlikning ko‘rib o‘tilayotgan intervali 
uchun o‘rtacha ochish koeffitsientini (qazib olish boshlangandan buyon) aniqlash; 
bo‘ylama kesimda ko‘ndalang kesim chiziqlarini chizish va ularda o‘rtacha 
ochish koeffitsientini (qazib olish boshlangandan buyon) qiymatining o‘zgarishini 
ko‘rsatish; 
har bir gorizontda minimal o‘rtacha ochish koeffitsienti (qazib olish 
boshlangandan buyon) va karerning berilgan unumdorligini ta’minlash me’zonlari 
bo‘yicha ishchi bortning holatini baholash.