maruza. Kirish. Neft va gaz geologiyasi soat

Antiklinal -qavariqligi bilan yuqoriga yo‘nalgan egik qatlamdir. Antiklinalga teskari shakl sinklinal deyiladi.

Tuz qubbali tuzilmalar ham antiklinal burmalarga kiradi. Ularning hosil bo‘lishi tosh tuzining undan yuqorida yotgan tog‘ jinslarining bosimi ostidagi plastik oqishi bilan bog‘liq. Tuz yuqoriga ko‘tariladi, yo‘lda, yuqoridagi qatlamlarni antiklinal egib qubba hosil qiladi.

Antiklinal tuzilmaning o‘lchamlari turlicha bo‘lishi mumkin: uzunligi o‘rtacha 5-10 km, kengligi 2-Z km, balandligi (amplitudasi) 50-70 m, bo‘lgan yirik antiklinallar ham ma’lum. Masalan, dunyodagi eng katta neft koni Gavarning (Saudiya Arabistoni) o‘lchamlari 225x25 km, balandligi 370 m. Eng yirik gaz koni Urengoy o‘lchamlari 120x30 km, balandligi 200 m.

Tuzilmachi turdagi qopqoqga tektonik to‘siqlar ham kiradi, ular qatlamlarni tashlama yoki ko‘tarilma uzilishlarida va kollektorlarning o‘tkazmaydigan jinslarga birikkanda hosil bo‘ladi. Odatda tektonik ekranlar bilan neft uyumlari (56%) va gaz neftli uyumlarni (41%) bog‘liq. Gaz uyumlari ulushi ko‘p emas (3%).

Stratigrafik nomuvofiqlik cho‘kindi yotqiziqlarining qatlamlanish ketma-ketligi buzilganda kelib chiqadi. Bunday qatlamlar turli egilish burchaklarini tashkil qiladi. Ba’zi hollarda o‘tkazuvchan qatlam qopqoqqa taqalib qoladi, natijada zaruriy qopqon hosil bo‘ladi. Odatda bunday qopqonlar katta ko‘tarilmalarning yonbag‘irlarida yoki botiqliklarning chekka qismlarida hosil bo‘ladi. Bunday nomuvofiqliklar bilan bog‘liq bo‘lgan zahirasi ancha ko‘p neft konlari ma’lum. Bunga Ist-Texas (AQSH) koni misol bo‘ladi. Bu neft uyumining uzunliga 70 km, kengligi 20 km, yuzi 54 ming gektar. 1930 yildan buyon bu kondan 1 mlrd.t. dan ortiq neft qazib olingan.

Litologik qiyiqlanish-kollektorlarni o‘tkazuvchanmas jinsli qalinlikda qiyiqlanishi natijasidir. Bunda turli variantlar bo‘lishi mumkin. Eng soddasi -qumli qatlamlarning botiqliklarning chekka qismlarida yoki ko‘tarilmadan yonbag‘irlarida qiyiqlanishidir. Bunday qopqoqlar bilan bog‘liq juda katta uyumlar bo‘ladi. Masalan, Pombina (Kanada) konining neft zahirasi 200 mln.t. dan ko‘p, uyumning uzunligi 85 km, kengligi 25 km, yuzi 150 ming gektar.

Ba’zan uyumlar ko‘milib ketgan qadimgi daryo o‘zanlarida hosil bo‘ladi. Rossiyada birinchi marta bunday qopqoq neft uyumlari I.M.Gubkin tomonidan 1910-1911 yillarda Kavkaz oldi Maykop rayonida (Neftli-Shirvan maydonida) aniqlangan. U bu uyumni yengsimon deb atadi. Bundan oldin Oklaxoma va Kanzasda (AQSH) shunga o‘xshash uyumlar topilgan edi.

Ko‘milib ketgan riflar - qadimgi marjonlar guruhi bo‘lib, nisbatan keyingi o‘tkazmaydigan jinslar bilan qoplangan. Riflar g‘ovak ohaktoshlardan iborat, hatto yirik kovaklari ham bor. Rif tog‘larining o‘lchamlari juda bahaybat bo‘ladi. Avstraliya qirg‘oqlaridagi mashhur Katta Baryer rifi 2000 km masofaga cho‘zilgan. Uning ayrim do‘ngliklari bir necha yuz metrlar bilan o‘lchanadi. Riflar bilan bog‘liq bo‘lgan eng katta konlar Meksikaning janubiy sharqida ma’lum. Bu yerdagi ayrim kengligi 2-Z km bo‘lgan riflar zanjiri quruqlikda 180 km uzunlikkacha cho‘zilib ketgan. Xuddi shunday yoylar Meksika ko‘rfaziga yopishgan ekvatoriyada ham topilgan. Bu rayondagi ko‘milgan riflar uglevodorod uyumlariga ega bo‘lib, bu uyumlar neft quduqlarining juda katta debitlari bilan mashhur -Serro-Asul hududidan bir kunda 35620 t neft qazib olingan. Potrerodel-Lyano konidagi qudukdan kuniga 13700 t neft olingan, quduq jami 13 mln.t. neft bergan, bu esa bitta quduqdan qazib olingan yig‘indi neft bo‘yicha jahon rekordi hisoblanadi.

Neft va gaz uyumlarining o‘zi qopqonlarni turlariga qarab tasniflanadi. Ularni gumbazsimon uyumlar (antiklinallar bilan bog‘liq), tektonik to‘siqli, stratigrafik, litologik, rifli va aralash turlari ajratiladi.

Neft va gazning migratsiyasi -kon shaklanishining muhim shartidir. Migratsiya o‘tkazuvchan jinslarda, odatda g‘ovaklarni to‘ldiruvchi Yer osti suvlari bilan birga bo‘ladi. Neft va gazning qatlam bo‘yicha migratsiyasi erigan yoki erkin holatda bo‘ladi. Odatda suv erituvchi bo‘ladi, suvning bu xususiyati qatlam sharoitlaridagi katta bosim va haroratda ortadi. Migratsiya yo‘nalishi bosim farqi bilan aniqlanadi va katta bosimlili zonadan kichik bosimli zona tomon sodir bo‘ladi. Mutaxassislar bu zonalarni pyezometrik maksimum (pyezomaksimum), pyezometrik minimum (pyezominimum) deb atashadi. Yer osti suvlari qatlamlar bo‘yicha harakatlanib, pyezominimum zonalariga tushib qoladi, bosimning kamayishi sababli suvning erituvchanlik xususiyati kamayadi -neft yoki gaz erkin fazoga ajralib chiqa boshlaydi, bosim qancha kamaysa, suvdan uglevodorodlar shuncha ko‘p ajraladi. Neft va gaz erkin holatda ham harakatlana oladi, ular suv bidan zichliklari har xil (zichligi suvnikidan kichik) bo‘lgani uchun go‘yoki suv ustiga suzib chiqadi.

Yonlama va vertikal migratsiya turlari mavjud. Birinchi holda flyuidlar bitta qatlam orasida harakatlanadi, ikkinchi holda bir qatlamdan ikkinchisiga, odatda pastdan yuqoriga harakatlanadi.

Barcha omillarining ijobiy ta’sirida neft va gaz uyumlarining shakllanishi sodir bo‘ladi. Yer qatlamida neft yoki gazlarning yagona to‘plamlari deyarli uchramaydi. Ular qo‘ziqorinday «oilaviy» bo‘lib tarqalgan. Bir turdagi qopqon bilan bog‘liq neft va gaz to‘plamlari «oilasi» neft va gaz to‘plamlari zonasini hosil qiladi. Yer po‘stining bitta katta tuzilmali elementidagi bir qancha zonalar neft-gazli hududlarga, ular esa o‘z navbatida neft-gazli provinsiyalarga birlashtiriladi.

Neft va gaz to‘plamlari regional va lokal turlarga bo‘linadi. Lokal to‘plamlar toifasiga neft va gaz uyumlari va konlari kiradi. Uglevodorodlarning regional to‘plamlari toifasiga neft va gaz to‘planish zonalari, neftgazli viloyatlar va xududlar kiradi.

Neft va gaz uyumi–neft va gazning o‘tkazuvchan – g‘ovak va darzli kollektorlardagi alohida tabiiy to‘plamidan iborat. Uyum rezervuarning neft va gazni tabiiy rezervuarlarga haydovchi kuchlar bilan unga qarshilik ko‘rsatuvchi kuchlar tenglashgan qismida hosil bo‘ladi. Uyumning shakli va o‘lchamlari tutqichning shakli va o‘lchamlariga bog‘liq.