maruza. Kirish. Neft va gaz geologiyasi soat

Ko‘p komponentli aralashmalarni past haroratlarda individual komponentlarga ajratish texnologik sxemasi Rasm 1.7 da keltirilgan.

Qurilmada uglevodorod aralashmasi kolonnaning ta’minlash zonasiga og‘ir fraksiyalar va qo‘shimchalarning dastlabki ajralishi zonasiga uzatiladi, suyuqlik es kondensat yoki yutuvchi namlik sifatida shu seksiyaga keladi. Bunda issiqlik almashinuvi sodir bo‘ladigan tarelka 6 orqali o‘tadigan gaz o‘zidagi sovuqlikni quruq gazga uzatib kondensatsiyalanadi va oqib tushayotgan kondensat da og‘ir uglevodorodlar S5+yuqori yutiladi. Tarelka 6 da bir vaqtning o‘zida gazni va kondensatni quritish sodir bo‘ladi.

Dastlab sovugan gaz tarelkalar seksiyasini o‘ta turib tarelkalar 5 da uni ta’minlab turuvchi uglevodorodlardan ajralib chiqayotgan suyuq mahsulot hisobiga qo‘shimcha ravishda soviydi. Uglevodorodlarnin kondensatsiyalanmagan fraksiyasi yuqoriga ko‘tarila turib kondensator-xolodilnik 4 dan o‘tadi va unga uzatilayotgan sovitish agenti hisobiga kolonnadagi minimal harorat ushlanib turiladi.

/

Rasm 1.7. Past haroratli rektifikatsiya jarayoni texnologik sxemasi. 1 – rektifikatsion kolonna; 2 - qizdirgich; 3 - nasos; 4 - kondensator-xolodilnik; 5, 9, 11 - tarelkalar; 6, 10 – massa- almashinuv tarelkalari; 7 – suyuqliklarning fazaviy ajralishi zonasi; 8 – koalessiyalovchi elementlar; 12 – separatsiyalovchi qurilma.

Suyuqlik tarelkalar seksiyasi 6 dan oqib tushishi bilan koalissensiyalovchi elementlar 8 dan o‘tadi va mayda suyuqlik tomchilari koalessensiyalanadi, hamda fazalar ajratgichi 7 ning pastki qismida o‘zining katta zichligi qiymati hisobiga yig‘ilib keyinchalik regeneratsiya uchun ajartib olinadi. Suyuq uglevodorodlar esa pastki retsirkulyalovchi suyuqlik oqimi sifatida tarelkalar seksiyasi 11 ga uzatiladi va aloxida fraksiyalarga yoki komponentlarga ajraladi. Bunda tarelkalar seksiyasida maqbul plyus haroratlar ushlanib turilishi kolonna ishlashi samaradorligini ta’minlovchi ko‘rstakichlardan biri hisoblanadi. Tutashuv tarelkalari 11 da yengil fraksiyalar ajralishi sodir bo‘lib tarelkalar seksiyasi 10 ning patski qismiga uzatiladi va qisman pastki retsirkulyalanuvchan oqim sifatida tarelkalar seksiyasi 6 pastki qismiga tushadi.

Tarelkalar seksiyasi 10 dan ko‘tarilayotgan uglevodorod bug‘lari tarelkalar seksiyasi 9 da sovuq suyuqlik ta’sirida kondensatsiyalanadi va bu kondensatsiyalangan suyuqlik bir qismi yon mahsulot propan va butan sifatida chiqazilib olinadi.

Keltirilgan usul yordamida ko‘p komponentli uglevodorodli aralashmalar ajratish jarayonida energetik va kapital sarflarning kamligi va uglevodorodli aralashmalarni quritish va ajratish jarayonlari bitta kolonnaning o‘zida amalga oshiriladi.

Kolonnaning pastki va yuqori qismlaridagi haroratlar farqi natijasida bir biridan qaynash haroratlari bilan farq qiluvchi uglevodordli yengil komponentlarni kolonnaning ichki montaj qurilmalari, ya’ni bug‘-suyuqlik tutashuv qurilmalari yordamida massaalmashinuv jarayonini ta’minlab beradi.

Kolonna ichki qismidagi haroratlar farqini issqiq oqim sarfini rostlovchi rostlagich 9 yordamida rostlab turiladi. Bunda chiqish bosimi qiymati sovuq oqim boimidan bir muncha ortqcha ushlab turilishi bug‘larning yuqoriga ko‘tarilishini va suyuqlikning gravitatsiya ta’sirida pastki qismga oqib tushishini ta’minlab beradi. Bu holat esa kolonnaga qo‘shimcha ravishda separator-kondensatorning qo‘llanilishi imkonini beradi. Separator – kondensatorlarning turli xildagi konstruksiyalari mavjud bo‘lib, kolonnalarda bug‘ bosimining istalgan qiymatlari uchun suyuq zarrachalarni koalessensiya yordamida ajratib olishda plastinkali turdagi separatorlarnining qo‘llanilishi yaxshi samara beradi. Chunki sovuq oqim va bug‘ oqimi o‘zining harakati davoimida tutashuv natijasida bug‘ tarkibida suyuq zarrachalarni xarakat inersiyasi bilan birga olib chiqib ketishiga sabab bo‘ladi va plastinkali sirt kichik suyuq tomchilarning bir biriga birikib yiriklashuvini ta’minlab beradi.

Aralashma oqimida haroratning ko‘tarilib ketishi natijasida yengil komponentlarning yuqotilishi sodir bo‘ladi. Shuning uchun o‘ta qizdirish holatining oldini olish uchun uyurmali kameraning qizigan qismini kolonnaning tub qismida kondensator yordamida sovutish mumkin. Buning uchun qo‘llaniladigan injektorli qurilma uyurmali kamera qiziydigan qismiga o‘rnatilib, haroratni pasaytirish hisobiga tutashuv samaradorligini ta’minlab berish uchun sharoit yaratib beradi.

Bunday usullarning qo‘llanilishi bilan yengil aralashma tarkibidagi metanni ajaratib olishda uning bilan birga suyuq fazada bo‘lgan etanning yuqotilishi sodir bo‘ladi. Yengil uglevodorodli aralashmalarni ajratib olishda qo‘yiladigan asosiy talablar ajratilib olinayotgan har bir komponentning toza bo‘lishi va buning uchun kolonnada zaruriy gidrodinamik sharoitlarni hosil qilishi zaruratini to‘g‘diradi. Bunday holtalar ayniqsa past haroratli rektifikatsiya jarayonida o‘ta muhim hisoblanadi. Olinadigan texnik natijalar esa rektifikatsiya jarayonida metansizlantirish bosqichida metan bilan birga ajralib chiqayotgan etan bug‘larini tutib qolish va uni keyingi bosqichda etanni ajartib olish va nixoyat oxirgi bosqichda propan-butan fraksiyalarini aloxida-aloxida propan va butan fraksiyalari ko‘rinishida olishdan iborat bo‘ladi.

Gaz va gazkondensatli konlar mahsulotlarini tayyorlash va qayta ishlash jarayonlariida qo‘llanilayotgan qurilmalar va jihozlar kon mahsulotining boshlang‘ich tarkibiy va termodinamik sharoitlariga mo‘ljallangan bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan xom-ashyo gazi tarkibiy va termodinamik o‘zgarishlari qurilmalardan foydalanish jarayoni davomida texnologik sharoitlarni ham o‘zgartirishni taqazo qiladi. Ayniqsa qatlam bosimi va haroratning o‘zgarish, kon quduqlarida kondensat omilining kamayib borishi, namlikning ko‘payib borishi va boshqa shu kabi omillar tayyorlanayotgan gaz va xalq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan suyuq uglevodorodlar qatorida qo‘llanilayotgan propan-butan aralashmasining sifatlariga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir qiladi.

Yo‘ldosh va tabiiy gazlar tarkibidagi yengil uglevodorodlarning asosiy komponenti metan bo‘lib, uning hajmiy miqdori qazib olinayotgan kon mahsuloti turiga bog‘liq ravishda 90% dan 97% gachani tashkil etadi. Qolgan qismi kamayib borish tartibida keyingi o‘rindagi metanli uglevodorodlar guruhidagi yengil uglevodorodlar hisoblanadi.

Hozirgi paytda tabiiy gaz tarkibidan ajratib olinadigan propan-butan aralashmasi motor yoqilg‘isi sifatida keng miqyosda qo‘llanilishi, suyultirilgan propan-butan uchun gaz ballon apparaturasi konstruktiv bajarilishi kabilar nuqtai nazaridan ancha oddiy hisoblanadi. Propan, butan va izobutanlar bir birlaridan qaynash haroratlaridan farq qiladi lekin ular suyuq holatga tezda o‘tadi. Izotermik qisish jarayoni bilan suyultirilgan uglevodorodli gazlarning asosiy komponentlari propan S3N8 va butan S4N10 aralashmalari hisoblanadi.

Ko‘p komponentli aralashmalarni rektifikatsiya yordamida ajratib olish jarayonlarida turli xildagi texnologik sxemalar qo‘llaniladi. Bunda maqbul turdagi texnologik sxemalarni tanlash: qayta ishlanayotgan gazning miqdori; gaz tarkibidagi S3+yuqori komponentlarning miqdori; ishlab chiqarilayotgan suyultirilgan gazning tarkiblariga bo‘lgan talablar va hududning energetik resurslari kabi omillar bilan aniqlanadi

Ko‘p komponentli yengil uglkvodorodlarni ajratib olishda turli xildagi usullar: past haroratli absorbsiya; sovutivchi muxitlardan foydalangan holda past haroratli kondensatsiyalash; turbodetanderlardan foydalangan holda past haroratli kondesatsiya va rektifikatsiya, hamda birinchi bosqich sovutishida sovituvchilardan foydalangan holda sovitishva ikkinchi bosqichda turbodetanderda sovitish bilan amalaga oshiriladigan past haroratli kondensatsiya va rektifikatsiya jarayonlari texnologik sxemalari hozirgi paytda eng samarali usullar sifatida ishlab chiqarish sharoitida keng miqyosda qo‘llanilib kelinmoqda.

Yengil uglevodorodli aralashmalar asosan past haroratli rektifikatsiya jarayoni qo‘llanilgan holda individual komponentlarga ajratib olinganligi uchun, olinayotgan mahsulotning to‘liq bug‘latilishi va kondensatsiyalanishini ta’minlash maqsadida rektifikatsion kolonnada qo‘shimcha ravishda yordamchi qurilmalar va uning ichki qismida esa tutashuv elementlarining maqbul konstruksiyalarining turlarini tanlash orqali qurilma ishlash samaradorligini oshirish imkoniyatlari mavjuddir.

Ko‘p komponentli aralashmalarni ajratish jarayonini aniq ishlab chiqarish sharoitida samarali amalga oshirish sharoitlari: muhitning tarkibiy o‘zgarishlari; texnologik jarayonda bosim o‘zgarib turishi; muhitning zaruriy haroratini tashkil etish; kolonnada yuqori, va kub mahsulotlari oqimi va haroratlarini ta’minlash, hamda kolonnada ichki tutashuv elementlarining maqbul konstruksiyalarini qo‘llash kabilar orqali aralashmadan propan-butan ajratib olish sifati va samaradorligini oshirish masalalari muhim hisoblanadi. Shuning uchun past haroratli rektifikatsiya jarayoni yordamida propan-butan ajratib olish qurilmasi asosiy jihozi hisoblangan rektifikatsion kolonna va yordamchi jihozlarining ishlash samaradorligini oshirish uchun ularni doimiy ravishda takomillashtirib borish uchun zarurat to‘g‘iladi.