Evolyusion nazariyaning asosiy shartlari, tabiiy tanlanish natijalari O’zgaruvchanlik tur ichidagi individlarning uzaro tafovut kilishidir. Bir turning individlari urtasida kuzatiladigan tafovutlar organizmdagi irsiy xossalarning uzgarishiga boglik bulishi mumkin. O’zgaruvchanlik organizmning tashki sharoit bilan uzaro munosabatini aks ettiradi. Genetik nuktai nazardan karaganda, uzgaruvchanlik organizmning individual rivojlanishi prosessida genotipning tashki sharoit bilan uzaro reaksiyasi natijasidir.
Organizmlarning uzgaruvchanligi organik olam rivojlanishining asosiy faktorlaridan biri bulib, sunhiy tanlash bilan tabiiy tanlanish uchun asosiy manbadir.
O’zgaruvchanlik xillari. Biologiyada irsiy va noirsiy uzgaruvchanlik xillari mahlum. Noirsiy uzgaruvchanlik organizm belgilarining uzgarishi bulib, bu zugarish jinsiy kupayishda nasldan-naslga berilmaydi. Bunday uzgaruvchanlikni Darvin anik uzgaruvchanlik deb atagan edi. Xozir u genetikada modifikasion yoki fenotopik uzgaruvchanlik deyiladi.
Irsiy uzgaruvchanlik genotip bilan boglik bulganligidan organizmning uzgargan belgi – xususiyatlari nasldan – naslga beriladi.
Genlarning kombinasiyasi va rekombinasiyasidan vujudga keladigan uzgaruvchanlik kombinasion uzgaruvchanlik deyiladi. Genlar kombinasiyasi va ularning uzaro tahsiri irsiy uzgaruvchanlikni vujudga keltiradi. Genlar kombinasiyasi ikki prosess: 1) meyozda xromosomalarning mustakil tarkalishi va uruglanishda ularning tasodifan kushilishi; 2) xromosomalarning chalkashuvi va genlar rekombinasiyasi asosida amalga oshadi. Kombinasion uzgaruvchanlikda genlar uzgarmaydi, balki genotipda ularning kushilish va uzaro tahsir mexanizmigina uzgaradi.
Irsiy uzgaruvchanlikning ikkinchi xili mutasion uzgaruvchanlik bulib, bunda organizmlarning genotipi uzgaradi. Demak, irsiy uzgaruvchanlik organizm genotipining, noirsiy uzgaruvchanlik organizm fenotipining uzgarishidir. Ushbu bobda modifikasion va mutasion uzgaruvchanlik bilan tanishamiz8.
Hayotning hujaraviy shakllari. Tirik mavjudotlarning asosiy massasini hujayralar tashkil etadi. Hujayra hayotning hamma asosiy xususiyatlarini o’zida namoyon qiluvchi eng kichik elementar tuzilmadir.
Hujayralar o’z tuzilishiga ko’ra 2 guruhga bo’linadi:
