Ma’ruza№4 Mavzu: Ruda va yondosh jinslarning fizik-mexanik tavsifi

1. Eng past turgunlikka ega bolgan jinslar. Odatda bunday jinslarda qoqib 
kiritiladigan ilgarilovchi mahkamlagichlar o‘rnatiladi. Ruda konlarini qazib olishda 
bunday jinslar (loyqa, sochiluvchan, ezilgan va suv bilan tushgan jinslar) juda kam 
uchraydi. 
2. Turg‘un emas. Kichik o‘lchamdagi yuzani ochiq qoldirishga imkon beradi, 
rudani qazib olish bilan uning orqasidan mahkam mustahkamlagich o‘rnatish talab 
etiladi. 
3. O‘rtacha turg‘un. Shipni deyarli katta o‘lchamdagi yuzasini ochiq qoldirib, 
qisqa muddatda mustahkamlamasdan qazib olishga imkon beradi. 
4. Turg‘un. Deyarli katta o‘lchamdagi ship va yondosh jinslar yuzasini ochiq 
qoldirish mumkin, lekin alohida joylarni mahkamlash talab etiladi. 
5. Nihoyatda turg‘un. Ship va ochilgan yonlarni katta o‘lchamdagi yuzani 
uzoq muddat mustahkamlagichsiz ochiq qoldirishga yo‘l qo‘yiladi. Bunday jinslar 
nisbatan kamroq uchraydi. 
Kon jinslarini turg‘unligini baholash uchun o‘pirilish harakatini bilish muhim 
ahamiyatga ega, birdaniga o‘piriladimi yoki sekin astami yoki qatlamlanib-mi, 
tashqi ko‘rinishidan o‘pirilish yuzaga kelishligini uning o‘lchamlarini oldindan 
ko‘ra bilish va o‘pirilish belgilarini aniqlash muhim ahamiyatga ega. 
Kon jinslarini turg‘unligini baholash uchun o‘pirilish harakatini bilish muhim 
ahamiyatga ega. Ko‘pincha jinslar yuzasini ochilgandan so‘ng o‘pirilish belgilari 
sezilmaydi, lekin vaqt o‘tishi bilan, kon bosimi o‘lchamlarini o‘zgartirishi va 
atmosfera omillari ta‘sirida turg‘unligini yo‘qotib, o‘pirilish yuzaga kelishi mumkin. 
Rudaning tuzulishi. Ruda massasi tuzulishi bo‘yicha salmoqdor, yaxlit-zich, 
darzliklarsiz, boshqa jinslar qo‘shilmagan, qavat-qavatlangan bo‘lib, ularni 
yumshoq deb, birini ikkinchisidan farqlanadi. 
Qo‘porilgan ruda massasi bo‘laklarining o‘lchami uning granulometrik 
tarkibini xarakterlaydi, ya‘ni yirik bo‘laklarini umumiy qo‘porilgan ruda massasiga 
nisbati bilan aniqlanadi. 
Ruda bo‘laklarini har xil gradatsiyasi (bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishdagi 
izchillik) mavjud bo‘lib, eng oddiy, qulay gradatsiyasi quyidagicha: 
18

---

Ruda maydasi – ruda changidan ko‘ndalang kesim yuzasi 100 mm 
gacha bo‘lgan ruda bo‘lagi. Tomirli konlarni qazib olishda ba‘zan rudani saralab, 
undan puch jinslar massasini ajratadi. Bunda maxsus saralamaydigan gradatsiyani 
o‘lchami 50 mm dan kichik.