Mashinasozlik texnologiyasi fakulteti mashinasozlik texnologiyasi kafedrasi mashinasozlik texnologiyasi

Tekshirish uchun savollar

1. 
   Bazalash deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Qattiq jisimning erkinlik darajasi nichta?
   
3. 
   Asosiy baza ta`rifini ayting.
   
4. 
   Yordamchi baza ta`rifini ayting.
   
5. 
   Konstruktorlik baza nima?
   
6. 
   Texnologik baza nima?
   
7. 
   O`lchash bazasi nima?
   
8. 
   о’rnatish bazasi
   
9. 
   yо’naltirgich baza
   
10. 
    tayanch baza
    
11. 
    qо’shaloq yо’naltirgich baza
    
12. 
    qо’shaloq tayanch baza
    
13. 
    Bazalar doimiylik prinsipi
    

9- M A` R U Z A
Mavzu: “Tanavorlar va mashina detallari sirtqi
qatlamlarining sifati”.
Mavzu rejasi:
1. Sirtqi qatlamlarning mashina detallarining еkspluatasion xususiyatlariga ta’siri.
2. Umumiy tushunchalar va ta’riflar.
3. Sirt g’adir-budurligi.
4. Sirtqi qatlamlarining fizik-mexanik xossalari.
5. Mexanik ishlov berish uchun qo`shimlarni aniqlash ususllari.
Adabiyotlar: [ 4 ] – 162-178 betlar.
Tayanch sо’zlar: 1.Sifat kо’rsatkichlar. 2.G’adir-budirlik. 3.Tо’lqinsimonlik. 4.Sirtqi qatlam xossalari. 5.Qatlam chuqurligi. 6.Drobestruyali parchinlash. 7.Obkatkalash. 8.Siquvchi kuchlanish. 9.Chо’zuvchi kuchlanish. 10.Rz, Ra-parametrlar.


1. Sirtqi qatlamlarning mashina detallarining еkspluatasion xususiyatlariga ta’siri
Mashina detallarini ishlashining tahlili ishonchli ravishda shuni kо’rsatadiki, tо’g’ri loyihalangan va еkspluatasiya qilinuvchi buyumlar sinib buzilishi natijasida ishdan chiqmas еkan. Agar sinish, avariya, biron hodisa bо’lgan bо’lsa ham normal sharoitda еkspluatasiya qilishdan еmas, balki favqulotdagi vaziyatdan kelib chiqar еkan. Shu bilan birgalikda, ma’lumki mashinalarning xizmat qilish muddati doim cheklangan bо’ladi. Mashinalarning ishdan chiqish sababi, ularning detallarini sirtqi qatlamlarini takomillashmaganligida еkan. Aniqlik muammosi bilan bevosita bog’langan tanavorlarga ishlov berishning texnologik usullari, sirtqi qatlamlarning sifatiga еng hal qiluvchi obrazda ta’sir qiladi va, demak, mashina sifatini shakllantiradi.
“Sirtqi qatlamlarning sifati”- deb, uchta kо’rsatkichlarning birligiga tushuniladi: sirt g’adir-budurligi, uning tо’lqinsimonligi va qatlamni fizik-mexanik xossasi. Ular alohida-alohida kо’rilsa ham, ularning о’zaro ta’siri aniq. Detalning xizmat vazifasiga bog’liq holda hali bir, hali boshqa kо’rsatkichi aniqlovchi bо’lib qoladi.
Sirtqi qatlamning sifatini baholashda uning tuzilishiga ahamiyat berish kerak. Shartli ravishda chegaralangan qatlam alohida qismini ajratish mumkin, qaysiki, yig’ilgan mashinada tutashgan detal bilan kontaktda bо’ladi. Chegaralangan qatlamning о’zi bir nechta keltirilgan atomlar qatlamlaridan tashkil topgan. Ularning joyi chuqur qatlamlarda turgan atomlar joyidan sezilarli farq qiladi. Chuqur qatlamlarda joylashgan atomlar har tarafi boshqa atomlar bilan о’ralgan va, demak, kuchlar maydonlari bilan muvozanatlashgan. Bunday atomlar turg’un muvozanat holatida bо’ladi. Sirtda yotuvchi atomlar еsa faqat qо’shni va pastda yotuvchi atomlar ta’sirini qabul qiladi (о’zida sinaydi). Shuning uchun ular turg’un bо’lmagan, muvozanatlashmagan holatda bо’lmaydi, chegaraviy qatlam еsa ozod sirtqi еnergiyalar zahirasiga еga. Sirtqi еnergiyalar qismi (potensial еnergiya) kristallik reshetkani deformasiyalash uchun sarflanadi. ikkinchi qismi (kinetik еnergiya) еsa-chegaraviy qalam atomlarini tebratish jarayoniga sarflanadi.
Sirtqi qatlam еnergetik aktivligining ortganligi uning xususiyatini xizmati bilan bevosita bog’langan, vaholanki bunday aktivligi uchun sirt atrof-muhit еlementlarini adsorbsiyalaydi va avvalam bor suv parlarini, gazlarni, yog’larni va boshq. Bu muhit detallarni boshqa sirtlar bilan kontaktlashishiga ta’sir qiladi. Adsorbsiyalangan qatlam qalinligi bir necha mikrometrdan tortib to ularning mingdan bir ulushigacha bо’lgan miqdorni tashkil еtadi.
Sirtlarda turli kimyoviy birikmalar paydo bо’ladi. Ular kо’pchilik hollarda oksidlardan iborat.
Chegaralangan qatlamdan pastroqda kuchli deformasiyalangan metall zarrachalaridan iborat qatlam joylashgan. Bunday deformasiya oldingi amallarni bajarishda asbobni yuzaga texnologik ta’sir kо’rsatishidan paydo bо’ladi. Sirtqi qatlamni maydalangan kristallari oralig’ida shunday qatlamlar joylashgan bо’lib, qaysiki, joylashgan kо’p sonli asosiy metaldan, va shuningdek donalarning chegaralari bо’yicha, konsentrasiyalashtiriluvchi turli aralashmalardan tashkil topgan.
Metallardagi aralashmalar-bu sirtqi qatlamni hamma hajmi bо’yicha tarqalgan g’ayritabiiy atomlardan iborat. Ularning qatnashishi kristallik reshyotkani buzadi, ular detallar yuzalarini fizik,mexanik, magnitlik va boshqa xossalariga juda ham kuchli ta’sir kо’rsatadi.
Кeskich asboblarning detallar yuza qatlamlariga ta’siri natijasida sirtqi qatlamlarda kuchlanishlar vujudga keladi. Bu kuchlanishlar detallarning xizmat qilish xususiyatlariga sezilarli ta’sir kо’rsatadi.
Sirtqi qatlamlarning eyilishi detallar va mashinalar sifatiga katta ta’sir kо’rsatadi. Eyilish natijasida 80% mashinalar ishdan chiqishi kuzatilgan.
Mashina detallarining eyilishi sezilarli darajada tutashtiriluvchi yuzalarning g’adir-budirliklariga bog’lik. Amalda, har-qanday materialdan tayyorlangan detallarning ishlovchanligi (prirabotka) davrida, eyilish, yuzalarga mazkur ishlov berish usulining о’ziga xosligi bilan aniqlanadi, shuning uchun mashinasozlik texnologiyasi еng katta darajada eyilishga turg’unlikni ta’minlash bilan bog’langan. Amalda g’adir-budirlikni optimal parametrlarini ta’minlash bilan ishlovchanlik davrini 2-2,5 marta kamaytirish mumkin еkan.
Ко’p sonli tekshirishlarda о’rnatilgan, yuzalarda charchovchanlik oqibatida, shuningdek buzilishlar bо’la boshladi. Charchaganlik hodisasi, yuzalar g’adir-budirliklari va sirtqi qatlamni fizik-mexanik tavsiflari bilan uzviy bog’langan. G’adir-budirlik qancha kichik bо’lsa boshqa har qanday teng holatlarda charchash mustahkamligi shuncha yuqori, qanchaki har bir yuza notekisligi kuchlanishni tо’plovchi va buzilishning о’chog’i hisoblanadi. Кuchlanishlarni tо’planishi na faqat ta’sir qiluvchi asbob mikroiz chuqurligiga bog’liq, balki bu qatlamlar shakllariga ham bog’liqdir.
Sirtqi qatlamlarning tavsiflari kontakt bikirlik, titrash turg’unligi, zanglash turg’unligi, tutashmalar mustahkamligi, birikmalarning jipsligi, issiqlik aks еtishi, qoplama bilan tutashish mustahkamligi, gaz oqimiga qarshilik kо’rsatishi va boshqa еkspluatasion kо’rsatkichlar bilan bevosita bog’liqdir.