MateriALŞÜnasliq fənnindən muhaziRƏLƏR

Alüminiumlu tunclarda alüminiumun miqdarı 11%-ə qədər ola bilər. Mexaniki xassələri qalaylı tuncdan yüksəkdir. Korroziyaya davamlıdır və çox plastikdir. Alüminiumlu tunca Fe, Mn və s. əlavə etməklə mexaniki xassələrini daha da yüksəltmək olar.

Silisiumlu tuncda silisiumun miqdarı2-3% olur, yüksək mexaniki və tökmə xassələrinə malikdir, bir çox hallarda qalaylı tuncu əvəz edir.

Alüminium və onun ərintiləri.

Təbiətdə geniş yayılmış olan alüminiumun sıxlığı 2,7q/sm³, ərimə temperaturu 660⁰C, kristal qəfəsi üzləri mərkəzli şəklindədir. Alüminium yaxşı elektrik və istilik keçiriciliyinə malikdir. Səthində qoruyucu möhkəm alüminium oksidi (Al₂O₃) təbəqəsini yaratmaqla alüminium atmosfer korroziyasına qarşı davamlıdır.

Alüminium təzyiqlə yaxşı emal edilir, bütün qaynaq üsulu ilə qaynaqlanır. Lakin kəsmə ilə pis yonulur və tökmə xassələri aşağıdır. Alüminium təmizlik dərəcəsindən asılı olaraq üç növə ayrılır və aşağıdakı kimi markalanır:

1. 
   Xüsusi təmiz alüminium
   
2. 
   Yüksək təmizlikli alüminiumlar:
   

3. Texniki təmiz alüminiumlar:

Xüsusi və yüksək təmiz alüminiumlarda elektrik sənayesində keçiricilər hazırlamaq üçün və yeyinti, kimya sənayesi anaratlarında istifadə edilir.Texniki alüminium məmulatlar AD, ADI, ADM, ADH (D-deformasiyalanmış, M-yumşaq, H-codlaşdırılmış) markaları ilə göndərilir və bunlardan konstruksiya elementləri, borular, gəmi elementləri, təkər diskləri, kabel, şin, məftil, saat hazırlanmasında və metallurgiyada oksigensizləşdirmə alüminiumlaşdırma və s. üçün istifadə edilir. Texniki təmiz alüminiumlardan başlıca olaraq yüksək mexaniki və texnoloji xassələrə malik olan ərintilərin istehsalında istifadə edilir.

Alüminium ərintiləri iki növə, yəni deformasiyaya uğradılan (yayılan, preslənən və s.) və tökmə alüminiumlara ayrılır. Hər iki qrupun ərintiləri termik emalla möhkəmlənən və möhkəmlənməyən ola bilər.

Deformasiyaya uğradılan alüminium ərintiləri yaxşı yayılır, döyülür və ştamplanır. Termiki emalla möhkəmlənməyən deformasiyaya uğradılan alüminium ərintilərin plastikliyi yüksək və möhkəmliyi aşağı olur.

Termiki emalla möhkəmlənənalüminium ərintilərinə mürəkkəb tərkibli yüksəkmöhkəmlikli və odadavamlı ərintilər aid edilir. Düralüminlərdən müxtəlif konstruksiyalı hissə və elementlərin, fermaların, təyyarə karkasları və hissələrinin, avtomobil hissələrinin və s. hazırlanmasında istifadə edilir.Düralümin alüminiumun əsas komponentləri olan Cu və Mg-la ərintilərinə deyilir. Mn, Si və Fe bu ərintilərdə normal qatışıqlar hesab edilir.

Tökmə alüminium ərintiləriasan ərimək, yüksək duruaxıcılıq, az sıxılma, məsəməsizlik, çatlamaq kimi tökmə xassələrinə və kafi mexaniki göstəricilərə malik olmalıdır.

Tökmə alüminium ərintilərində mürəkkəb formalı məmulatların alınması üçün istifadə edilir.

Tökmə ərintilərə Al-Si, Al-Cu və Al-Mg sistemli ərintilər daxildir.

Tökmə alüminium ərintilərin kimyəvi tərkibi, termiki emalı və mexaniki xassələri göstərilmişdir.

Alüminium ərintiləri beş qrupa, yəni Al-Mg, Al-Si, Al-Cu, Al-Si-Cu və Al-başqa qatışıqlar (Ni, Zn, Fe) sistemli ərintilərə ayrılır. Al-Mg ərintiləri ən az çəkiyə, yüksək möhkəmliyə və korroziya dözümlülüyünə, lakin zəif tökmə xassələrinə malikdir. Koskilərlə yaxşı emal edilir. Bu ərintilər gəmiqayırma vəı təyyarə sənayesində tətbiq edilir.

Mövzu 17. Maqnezium və onun ərintiləri. Titan və onun ərintiləri.

Maqneziumun xassələri, markalanması. Deformasiyaya uğradılabilən maqnezium ərintiləri. Tökmə maqnezium ərintiləri.

Titan barədə ümumi məlumat. Titanın xassələri. Titanın ərintiləri.
Maqnezium açıq-boz rəngli və ən yüngül metaldır. Onun xüsusi çəkisi 1.74q/sm^{3 ,} ərimə temperaturu 651⁰C-dir. Maqnezium havada 550-600⁰c də asanlıqla alışmaqla gözqamaşdırıcı alovla yanır.Maqnezium ərintiləri deformasiyaya uğradılabilən və tökmə ərintilərinə, həm də termik emal ilə möhkəmlənən və möhkəmlənməyən ərintilərə ayrılır.

Deformasiyayauğradılabilən maqnezium ərintilərinnin tərkibində 2%-ə qədər Mn, 5%-ə qədər Al, faizin onda biri qədər serium olur, məsələn, MA2, MA8, (termik emal ilə möhkəmlənməyən); yüksəkmöhkəmlikli ərintnlərin tərkibində 9%-ə qədər Al və 0,5% Mn olur (MA5 ərintisi).

Tökmə maqnezium ərintiləri - maqneziumun Al, Mn, Zn, və s. ilə qatışıqlarından ibarət olur. МЛ6, МЛ3 markalı maqnezium ərintilərinin tərkibində 2,5-9% Al, 0,5-1,5% Zn və 0,15-0,5% Mn olur. Bu ərintilərin korroziyaya davamlılığı az olduğundan töküntülərin səthlərində oksidləşdirmə, laklama və s. əməliyyatlar aparılır. Mexaniki xassələrinin nisbətən yüksək olmamasına baxmayaraq, avtomobil və vaqonların müxtəlif detallarını hazırlamaq üçün işlədilir.Maqnezium çox yüngül metaldır, ancaq korroziyaya davamsızdır. Ona görə də texnikada xalis maqnezium işlədilmir. Yüngül ərintilər istehsalında əsas matreial kimi işlədilir.

Titan və onun ərintiləri. Parlaq –gümüşü rəngli və yüngül metal olan titanın xüsusi çəkisi 4,5q/sm³, ərimə temperaturu 1665⁰C-dir, çətinəriyən metaldır, korroziyaya davamlılığı yüksəkdir.

Titan təbii ehtiyatına görə dünyada Al, Mg və Fe –dən sonra 4-cü yeri tutur.Yer qabığında 0,6%-ə qədər titan vardır.

Titan ərintiləri.Yeni texnikanın müxtəlif sahələrində konstruksiya materialı kimi geniş tətbiq edilən titan əsasılı ərintilərə titanın Al, Cr, Mn, V, Fe, Mo və Sn-la ərintiləri daxildir. Titanın xüsusi möhkəmliyi legirlənmiş konstruksiya poladlarının əksəriyyətininkindən çoxdur. Ona görə də polad məmulatları eyni möhkəmlikli titan ərintiləri ilə əvəz etdikdə məmulatların kütləsini 40%-ə qədər azaltmaq olar. Ancaq titanın odadavamlılığı azdır. Çünki 550-600⁰C-dən yuxarı t – larda asanlıqla oksidləşir və hidrogeni udur. Titan təzyiqlə yaxşı emal edilir, tökmə qabiliyyətinə malikdir, ancaq kəsmə ilə emalı çətindir. Titan ərintilərinin xassələrini yaxşılaşdırmaq üçün onları alüminiumla, molibdenlə və s. legirləyirlər. Alüminiumla legirləyirlənmiş ərintilər daha geniş yayılmışdır. Titanlı ərintilər çox möhkəm və yüngül olmaqdan başqa yüksək t-da aqressiv mühitlərdə korroziyaya qarşı çox davamlıdır. Titan və onun ərintiləri maşınqayırma, gəmiqayırma, təyyarəqayırma sənayelərində və müasir texnikanın digər sahələrində geniş yayılmışdır.

Mövzu 18. Antifriksion ərintilər.

Antifriksion ərintilərin alınması haqqında ümumi məlumat. Babbitlər. Babbitlərin markaları. Digər yastıq ərintiləri.
Antifriksion ərintilər.Keçən əsrin ortalarında Amerika mühəndislərindən Babbit materialların mexaniki yeyilmə və sürtünməsini azaltmaq məqsədilə yastıq içliklərini aşağı temperaturda əriyən ərintilərdən tökməyi təklif etdi . Bu ərintilərə babbit ərintiləri və ya sadəcə olaraq Babbit adı verildi. Metalların sürtünmə əmsalını azaltmaq üçün tətbiq edilən bu ərintiləri sonralar antifriksiya(anti- əksinə, əleyhinə, friksiya isə sürtünmə sözünü ifadə edir) və ya yastıq ərintilərin də adlandırırdılar. Sürüşmə yastıqlarının işlikləri bilavasitə fırlanan vallara toxunur. Buna görə də onları kifayət qədər plastik olan və kifayət qədər bərk ərintilərdən hazırlamaq lazımdır. Onlar fırlanan valın səthinə asanlıqla uyğunlaşmalı və dayaq vəzifəsini görməlidir. Sürtülüb yeyilməməli, sürtünmə əmsalı kiçik olmalı, sürtgü yağlarını saxlaya bilməsi üçün mikroməsaməli olmalıdır. Bütün bu göstərilən tələbləri ödəyən ərintilərə yastıq ərintiləri və ya antifriksion ərintilər deyilir. Antifriksion ərintilər, daxilində daha bərk hissəciklərin bir müntəzəm yayılmış olduğu plastik əsasdan ibarətdir.Val yastıqlarda fırlandıqda həmin bərk hissəciklərə söykənir, içliyin yumşaq əsasının vala toxunan səthi isə yeyilir, nəticədə kanallar şəbəkəsi əmələ gəlir və sürtgü yağı bu kanallar ilə dövr edir. Yastıq ərintiləri olaraq qurğuşun və ya qalay əsasında hazırlanan babbitlər ,alüminiumlu ərintilər, tunclar və s. işlədilir.

Babbitlər. Б83 markalı babbitdə plastic əsas stibium(sürmə) və misin qalayda bərk məhlulundan, bərk hissəcikləri isə SnSb və Cu₃Sn birləşmələrindən ibarətdir.

Б83 markalı babbitlər keyfiyyətcə daha yüksəkdir və çox yüklənən maşınların yastıqlarına tökmək üçün işlədilir. Qalaylı babbitlər bahadır, buna görə də onlar başlıca olaraq qurğuşundan ibarət olan babbitlərlə (məsələn Б16 markalı babbit ilə) əvəz etməyə çalışırlar.

Stibiumlu qurğuşunlu babbitlərdə Б16 bərk hissəciklər SnS_bvə Cu₃Sn birləşmələrinin kristallarını əmələ gətirir; bu kristallar qurğuşunda stibium və qalayın məhlulundan ibarət olan yumşaq əsasda yayılmışdır. Həmin babbitlər keyfiyyətcə qalaylı babbitlərdən geri qalır,lakin orta dərəcədə yüklənən yastıqlarda (məsələn traktor və avtomobil motorlarının yastıqlarında) müvəffəqiyyətlə işlədilir.

Digər yastıq ərintiləri. Alüminium ərintiləri babbitlərə nisbətən yüngül, çox möhkəm və ucuz olması ilə fərqlənir. Onların nöqsan cəhəti polada nisbətən genişlənmə əmsallarında xeyli fərq olmasındadır.

Ən çox yayılan ərinti alüminium – mis ərintiləridir. Ona alkusin deyilir. (7,5-9,5%Cu, 1,5-2,5%Si, yerdə qalanı- mis məhlulu)bərk hissəciklər isə CuAl₂ birləşmələridir. Bu ərintini Б16 markalı babbit əvəzinə işlədirlər.

Bundan əlavə, alüminium - nikel, alüminium–dəmir, siluminlər, habelə sink və kadmium əsasında hazırlanan ərintilər işlədilir.

Tərkibində 8% və daha artıq qalay olan qalaylı tunclar bir yastıq ərintisi kimi işlədilir. Struktur cəhətdən onlar misdə qalayın bərk məhlulunun əsas kütləsindən (yumşaq faza) və Cu₃ Sn birləşməsinin bərk hissəciklərindən ibarətdir. Qalaya qənaət etmək məqsədi ilə onun bir hissəsinin əvəzinə qurguşun və sink işlədilir.

Броф10-1 markalı qalaylı tunc (tərkibində 0,8-1,2% fosfor olur), çox gözəl antifriksion ərintidir.O, ən məsul yastıqlar üçün işlədilir, çünki, böyük xüsusi təzyiqlərə davam gətirir.

Antifriksion ərinti olaraq qalay-qurğuşunlu və qurğuşunlu tunclarda işlədilir(məsələn Брос8-12 və Брс-30 markalı tunclar). Qeyd edilməlidir ki, bu sonuncu tunc markaları daxili yanma mühərriklərinin yastıqlarına tökmək üçündür.

Avtotraktor sənayesində ovuntuvari ərintilərdən hazırlanan məsaməli özüyağlanan yastıqlar yayılmışdır. Bu yastıqların məsamələrində daim yağ ehtiyyatı olur, bu da yastıqların və valın sürtülüb yeyilməsini azaldır. Onlar vala çox yaxşı uyğunlaşır və istər tablanmış, istərsə də tablanmamış vallar üçün işlədilə bilər. Yastıqlar üçün metal materiallarin əvəzinə qeyri-metal materiallar: plastifikasiya edilmiş oduncaq, tekstolit və rezin işlədilir. Bir sıra hallarda onlar qiymətcə daha baha olan metalları və yastıq ərintilərini müvəffəqiyyətlə əvəz edir.

Mövzu 19. Metalların korroziyasının nəzəri əsasları.

Metalların korroziyasının nəzəri növləri. Elektrokimyəvi və kimyəvi korroziya. Dağılma xarakterindən asılı olaraq korroziyanın növləri.
Metalların korroziyasının nəzəri əsasları.Korroziya latın sözü olub,”Carredere”, yəni aşılamaq, dağıtmaq deməkdir. Metalların xarici mühit təsiri altında dağılmasına onların korroziya etməsi deyilir.

Bütün metallar bu və ya digər dərəcədə korroziya prosesinə məruz qalır. Metalların istehsal miqyası artdıqca korroziyaya uğrayan metalların miqdarı da çoxalır.

Korroziya prosesi bir sıra xarici əlamətlərlə müşayiət edilir: metallara xas olan parlaqlığı itir, onların xarici səthi pas, qəlpə və s. bu kimi korroziya nəticəsində alınan maddələrlə örtülür. Lakin xarici əlamətlərlə müşayiət edilməyən korroziya növləri də mövcuddur. Bu, korroziyanın olduqca təhlükəli şəklidir. Aqressiv, yəni korroziya edici mühitin xarakterindən asılı olaraq korroziya prosesi müxtəlif siniflərə bölünür. Təsnifata əsasən korroziyanın metalla aqressiv mühit arasında (turşular, yüksək t-r, yağlar və s.) gedən kimyəvi və ya elektrokimyəvi prosesinin olduğunu deyə bilərik.