Matn tavsifi va matn tiplari

Vatan, to tanda jonim bor, 
Seningdirman, seningdirman, 
Tanim hok o‘lsa ham sen yor, 
Seningdirman, seningdirman. (E.Vohidov)
34
Nasriy matnda morfologik (sintaktik) parallelizm ertaklarning 
boshlanmasida ko‘p kuzatiladi. Quyidagi misolda emoq to‘liqsiz 
fe’lining tuslangan shakli takroridan o‘ziga xos ohangdorlik, 
musiqiylik hamda mazkur fe’l shakli orqali doimiylik belgisiga ega 
bo‘lgan barqaror butunlik hosil qilingan: Bor ekan-da, yo‘q ekan, och 
ekan-da, to‘q ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki yasavul ekan, qarg‘a 
qaqimchi ekan, chumchuq chaqimchi ekan, toshbaqa tarozibon ekan, 
qurbaqa posbon ekan…(ertakdan) 
Badiiy asarda qo‘llanilgan morfologik parallelizm yoki har qanday 
tasviriy-ifodaviy vositani qayd etish yoki mavjudligini ta’kidlashning 
o‘zi yetarli bo‘lmaydi. Asl maqsad shu tarzdagi tasviriy vositalar yoki 
badiiy san’atlar yozuvchi aytmoqchi bo‘lgan fikrni qay darajada 
ravon, qulay, jozibador yoxud san’atkorona ifodalashiga xizmat 
qilganini aniqlashga qaratilishi lozim. Aks holda, bu jo‘n va zerikarli 
mashg‘ulotga aylanadi. Badiiy tasvir vositalari o‘z nomi bilan 
badiiyatga xizmat qiluvchi vositalardir. Ular biz uchun qidirib 
topilishi shart bo‘lgan narsa yoki asosiy maqsad emas.
Ot so‘z turkumining ko‘plik, egalik, kelishik kategoriyalari va 
subyektiv baho shakllarining poetik imkoniyatlarini tahlilga tortish 
ham lingvopoetikaning muhim masalalaridan hisoblanadi. Tegishli 
adabiyotlarda mazkur qo‘shimchaning hurmat, kinoya, piching, 
33
Мамажонов А., Маҳмудов У. Услубий воситалар.-Фарғона, 1996, 17-бет. 
34
Эркин Воҳидов.Сайланма.-Тошкент, «Шарқ», 2001. 

---

36 
noaniqlik, kuchaytirish, takrorlash, ta’kidlash kabi ma’nolarni 
ifodalshda ishlatilishi aniq misollar bilan asoslab berilgan. Ko‘plik 
shakli qo‘shimchasining qahramonlar ruhiyatidagi turfa tovlanishlarni 
tugal aks ettirish imkoniyati boshqa qo‘shimchalarga qaraganda aniq 
ko‘zga tashlanib turadi. «Jumlada ifodalangan harakat yoki holatning 
egasi shaxs bo‘lmaganda turkiy tillarda, shu jumladan, o‘zbek tilida 
ega ko‘plik shaklida bo‘lsa ham, unga tegishli fe’l, asosan, ko‘plik 
qo‘shimchasini olmaydi, ya’ni Barglar to‘kildilar emas, Barglar 
tokildi tarzida bo‘ladi. Ammo Abdulla Qodiriy bunday o‘rinlarda ham 
«–lar»niqo‘llaydi, u shunday tasvir tarzini tanlaydiki, -lar o‘zgacha 
bir nozik ma’no ishvalarini kasb etadi. Ayniqsa, Kumush va Otabek 
bilan aloqali tasvirlarda bu juda yaqqol ko‘rinadi: (…) Ikkinchi 
yoqdan o‘zini asir etgan shahlo ko‘zlar unga nafratlanib qaragandek 
bo‘lurlar, go‘yoki vafosiz, va’dasiz deb qichqirurlar edi».
35
Rauf 
Parfi she’rlarda ham shunday holatni kuzatish mumkin: 
Yomg‘ir ham tinmadi uzun kun 
 
Ivishgan novdalar sindilar. 
 
Yomg‘ir ham tinmadi uzun kun, 
 
Barglari jon uzib tindilar.
36
 
Egalik shakli ham sof egalik, qarashlilik ma’nosidan tashqari 
erkalatish, koyish, nolish, tinchlantirish, achinish, kinoya, kesatiq, 
faxrlanish, kibr, kamtarlik kabi modal ma’nolarni ifodalashga xizmat 
qilishi mumkin. Ushbu misolda egalik shakli orqali qahramonning 
ma’naviy dunyosi ochib beriladi. Yozuvchi jirkansh ishlaridan 
faxrlanish va qarshisidagi insonga nisbatan kibr, manmanlik yoki 
tahqirlash ohangida muomala qilishga odatlangan qahramon 
qiyofasini benihoya aniq aks ettira olgan: - Aql yoshda emas, aql 
boshda, eshon! – deydi general Skobelev. – Men, o‘ttiz yoshimda 
Xivani tiz cho‘ktirdim! Mana, o‘ttiz iki yoshimda Qo‘qonni tariqday 
tirqiratdim! Saksonni urib qo‘yib, sen nimani qotirdinig? (T.Murd). 
Shuningdеk, atoqli otlar (antroponimlar)ning muayyan maqsad bilan 
qo‘llanishiga aloqador kuzatishlar olib borish mumkin. Chunki badiiy 
asarda qo‘llanilgan ayrim ismlar yozuvchining badiiy - estetik niyatini 
aniqlashga yordam bеradi. Atoqli otlarning ana shunday vazifalarda 
qo‘llanishi bilan bog‘liq hodisa ayrim adabiyotlarda antonomasiya 
degan nom ostida umumlashtiriladi.
37
O‘zbеk adabiyotida pеrsonaj 
35
Маҳмудов Н. Рост ва расо сўзлар. «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» 1993, №41-42 (3248), 3-бет. 
36
Рауф Парфи. Сўнгги видо.-Тошкент, Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси 
нашриёти, 2006.
37
Бобохонова Л.Т. Инглиз тили стилистикаси.-Тошкент, «Ўқитувчи», 1995, 64-бет.

---

37 
xaraktеr – xususiyatini ochib bеruvchi, tagma’noli kulgi yaratuvchi 
ismlar Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, Said Ahmad va boshqa 
yozuvchilarning hajviy asarlarida juda ko‘p uchraydi. Masalan, 
Salimsoq semiz, Kerzon, So‘navoy, Sovinak, Mag‘zava qori, Burnash 
abziy, Kalvak mahzum, Toshpo‘lot tajang (A.Qodiriy); Jonfig‘on, 
Cho‘loq domla, Norin Cholpiq, Nabigul, Semiz Nazarov, Oriq 
Nazarov, Yovqosh Olloberganov (A.Qahhor); G‘oyibnazar Pinhonov, 
Oldi Sottiyеv, Tijoratxon (S.Ahmad) kabi asar qahramonlari ismlarida 
yozuvchining kinoyasi aniq sеzilib turadi. Mahoratli yozuvchilarimiz 
qahramonning hayoti, taqdiri va ruhiyati bilan uning ismi o‘rtasida 
mushtaraklik o‘rnatish orqali betakror obrazlar yaratishga harakat 
qiladilar. Bu albatta yozuvchining lisoniy mahorati hisoblanadi va 
bunday holatlarni tadqiq etish orqali yozuvchining poetik olamiga 
kirib borish mumkin.
«Sifat so‘z turkumi poetik vosita sifatida ham katta ahamiyatga ega. U 
badiiy adabiyot tilida eng ko‘p uchraydigan epitetlar hosil qilshda 
qo‘llaniladi».
38
Shuningdek, sifat so‘z turkumidagi sinonimiya, sifat 
darajasini hosil qiluvchi shakllar hamda sifat yasovchi qo‘shimchalar 
orqali ham badiiy-estetik effekt hosil qilinadi. 
Sonlar, aslida, gapdagi muayyan miqdorga aniqlik kiritish uchun 
ishlatiladi.
39
Lekin, mavhumlik yoki me’yordan ortiqlik ma’nolarini 
urg‘ulash uchun qo‘llanilganligini ham kuzatishimiz mumkin. Ushbu 
misolda bir soni aniqlikni emas, qandaydir, qaysidir ma’nolaridagi 
mavhumlikni ifodalaydi:
Hindiqushdan taraladi bir nola, 
Yuraklarni titratib zir-zir nola. 
Qarang, qonga botib yotar bir dala, 
Mangu armon bo‘lib ketgan o‘g‘lonlar. (M.Yusuf) 
Quyidagi parchada keltirilgan ming soni ham konkret miqdorni 
emas, balki uzoq muddat ma’nosidagi me’yordan ortiqlikni bildiradi:
Sochgum gulday dunyoga mehrim, 
Toki yurak urib turadi.
Sen abadiy yashaysan, she’rim –
Qarg‘a faqat mingga kiradi. (M.Yusuf)
Badiiy matnning ekspressivligini ta’minlashda olmoshlarning ham 
alohida o‘rni bor. Olmoshlar bir so‘zning takrorlanishi bilan yuzaga 
chiqishi mumkin bo‘lgan g‘alizlikning oldini oladi. Olmoshlarning 
38
Шомақсудов А. ва б. Ўша асар, 109-бет. 
39
Шомақсудов А. ва б. Ўша асар, 113-бет. 

---

38 
takrorlanishi esa nutqqa o‘ziga xos ohangdorlik bag‘ishlash bilan 
birga matnni shakllantirishga xizmat qiladi.
Badiiy matnning lingvopoetik tahlili jarayonida fe’l turkumiga 
kiruvchi so‘zlarga alohida e’tibor qaratish lozim. Chunki, bu 
turkumdagi so‘zlarning ekspressiv imkoniyatlari benihoya kengdir. 
Fe’lning mayl, shaxs-son, bo‘lishli-bo‘lishsizlik, nisbat, zamon
hamda funksional shakllari asosida namoyon bo‘luvchi o‘ziga 
xosliklarni o‘rganish maqsadga muvofiqdir.