Mavzu: Abu Rayhon Beruniyning pedagogik qarashlari Reja

Mavzu: Abu Rayhon Beruniyning pedagogik qarashlari
Reja:

1. 
   Abu Rayhon Beruniyning hayoti va ijodi
   
2. 
   Abu Rayhon Beruniyning asarlari
   
3. 
   Abu Rayhon Beruniyning pedagogik asarlariga tafsif
   

Rayhon Beruniyning pedagogik qarashlari. O‘rta asr Sharqining jahonga mashhur yana bir qomusiy olimlaridan biri Abu Rayxon Beruniy bo‘lib, uning olim sifatida shakllanishida o‘sha davrning allomalari alXorazimiy, alForobiylarning ta‘siri katta bo‘ldi. Abu Ali ibn Sino, Firdavsiy va Daqiqiylar u bilan bir davrda ijod qildilar. Uning qalamiga mansub bo‘lgan asarlar soni 150 dan ortiq bo‘lib, deyarli barcha fan sohalariga bag‘ishlab yozilgan. Olimiing "O‘tmish yodgorliklari", "Geodeziya", "Yulduzlar haqida ilm", ―Hindiston", ―Qonuni Mas‘udiy", "Menerologiya", "Farmakognoziya" kabi asarlari o‘zbek va rus tillariga tarjima qilingan. U ijtimoiy soxaga bag‘ishlab maxsus asarlar yozmagan, biroq uning barcha asarlarida ta‘limtarbiya, odob va axloq, masalalariga doir butun bir pedagogik qarashlar sistemasiga duch kelamiz. Beruniyning o‘zi tibbiyot tadqiqotchisi sifatida mashxur bo‘lishiga qaramay, uning ijtimoiy hodisalar tadqiqotiga bag‘ishlangan faoliyati o‘zining keng ko‘lamligi, chuqur va mantiqan izchilligi bo‘lgan ko‘p olimlarning xayratiga sazovor bo‘lgan. ―Beruniy ilmiy merosida u yaratgan tabiatni o‘rganish va bilish metodi katta o‘rin egallaydi. Bu uning dunyoviy va ilmiy fanlarga bo‘lgan munosabatini ham belgilab bergan. Uningcha, fan javob berolmagan bilim sohalarini diniy bilimlardan izlash lozim. U sovet tuzumi davrida ba‘zi tadqiqotchilar ta‘kidlashganidek, hech qachon dinga qarshi bormagan, dinga e‘tiqodli, chin musulmon bo‘lgan‖

Beruniy ilmiy metodni xarakterli xususiyati sifatida uning obyektivli kuzatish, tajribalarga tayanish, og‘zaki va yozma yodgorliklarni o‘rganish, faktlarga tanqidiy yondashish, ularni allaqachon ma‘lum bo‘lgan haqiqat bilan chatishtirish, mantiqan umumlashtirishga, aqliy umumlashtirishdan nazariya hosil qilish kabi ilmiy operatsiyalarni, usul va metodlarni ko‘rsatib o‘tadi. Abu Mansur asSaolibiy. Ajoyib ma‘lumotlar. (Tadqiq qiluvchi, tarj., izoh va ko‘rsatkichlarni tuzuvchi I.Abdullayev). 
A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashr.,1995. – 144 b. Beruniy milodning 1000 yilida "O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar" 
asarini yozadi va unda qadimiy Sharq xalqlari, arablar, suriyaliklar, yahudiylar, eroniylar, sug‘dlar, xorazmliklar va boshqa xalqlarning urf odatlarini ilmiy asosda tekshirib, bu bilan Sharq xalqlari etnografiyasiga asos soladi. Bu asar Sharq xalqlari etnografiyasi tarixiga doir qimmatli ma‘lumotlar asosida yozilgan. Uning mazkur asari A.Rasulov tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilingan bo‘lib, qisqacha mazmuni prof.A.Qayumovning Abu Rayxon Beruniy va Ibn Sinoga bag‘ishlangan kitobida keltirilgan. Asarda kecha va kunduzning almashinishi, quyosh va yer harakati, yil va oy haqida, eroniylar, sug‘diylar, xorazmiylarning qarashlari to‘grisida shaxsiy ma‘lumotlar bayon qilingan. Sharq mamlakatlari, rimliklar, yahudiylar, arablar yil hisobi haqida xabar berilgan. Unda inson yashay boshlagan payt hisobiga doir jadval mavjud, unda turli xalqlar orasidagi inson paydo bo‘lishiga doir tasavvurlar qaqida ham ma‘lumotlar mavjud. Masalan eronliklar tarixining boshlanishini Qayumarsdan Aleksandr Makadonskiyning Doro ustidan g‘alaba qozonganigacha, bu davrdan Sosoniylar shoxi Ardasher Babak (226241) davrigacha so‘ngra, u davrdan Islomgacha bo‘lgan jami uch davrga bo‘ladilar. Xorazimliklarning tarix hisobi xaqida esa Beruniy quyidagalarini yozadi: "Ular (Xorazmliklar - Yu.A.) Xorazmga odam joylasha boshlaganidan tarix olar edilar. Bu Iskandardan 980 yil ilgari edi."
89. Abu Ali ibn Sino tarbiya va ta’lim haqida

Ibn Sino axloqqa oid asarlarini «Amaliy hikmat» (Donishmandlik amaliyoti) deb ataydi. Olimning fikricha, axloq fani kishilarning o`ziga va boshqalarga nisabatan xatti - harakati me`yorlari va qoidalarini o`rganadi.

Ibn Sino axloqlilikning asosini yaxshilik va yomonlik kabi ikki tushuncha bilan ta`riflaydi:
Dunyoda mavjud bo`lgan jami narsalar tabiatiga ko`ra kamolot sari intiladi. Kamolot sari intilishning o`zi esa mohiyat e`tibori bilan yaxshilikdir...»
Ibn Sino inson kamolotining muhim axloqiy jihatlarini ham taxlil etadi va har biriga ta`rif beradi : masalan, adolatni ruhiy lazzatning bosh mezoni sanaydi. Inson qanoat, jasurlik, donolik bilan adolatga ega bo`ladi, yomon illatlardan o`zini tiyib, yaxshilikni mustahkamlaydi, haqiqiy ruhiy lazzat oladi, deydi olim. Insondagi ijobiy, axloqiy hislatlarga saxiylik, chidamlilik, kamtarlik, sevgi – muhabbat, mo`tadillik, aqlilik, ehtiyotkorlik, qat`iyatlilik, sadoqat, intilish, uyatchanlik, ijrochilik va boshqalarni kiritadi.
Qanoat va mo`tadillikni insonning hissiy quvvatiga kiritadi, chidamlilik, aqllilikni g`azab quvvatiga, donolik, ehtiyotkorlikni ziyraklikka, sadoqat, uyatchanlik ijrochilik, achinish, sofdillikni tafovut quvvatiga kiritadi.
Olim qanoatni hissiy fazilatlardan sanaydi va inson o`zini ta`magirlikdan tiysa, mo`tadillikka rioya qilsa, o`zida xirsning namoyon bo`lishini yengadi, inson yomon iilatlarni yengishda o`z imkoniyatlarini ongli sarf etishi lozim, deydi.
Ibn Sino har bir axloqiy hislatning ta`rifini beradi: mo`tadillik – tan uchun zaruriy oziq va xulq ma`yorlariga to`g`ri kelmaydigan ishlarni qilmaslik;
sahiylik – yordamga muxtoj kishilarga ko`maklashuvchi insoniy quvvat;
g`azab – biror ishni bajarishda jasurlik; chidamlilik – inson o`z boshiga tushgan yomonliklarga bardosh beruvchi quvvat;
aqillilik – biror ishni bajarishda shoshma – shosharlikdan saqlovchi quvvat deydi. Ziyraklikni narsalar va hatto harakatlarning haqiqiy ma`nosini tezlik bilan tushunishga yordam beruvchi quvvat, achinish, kishilar baxtsizlik, azob – uqibatga duchor bo`lganda, ular bilan xushmuomalada bo`luvchi insoniy quvvat; kamtarlikka xudbin ishlar bilan shug`ullanishdan to`xtatuvchi kuch sifatida ta`rif beradi.
Ibn Sino insonning kamolga yetishida to`siqlik qiluvchi nuqsonlar sifatida johillik, nodonlik, shafqatsizlik, takabburlik, nafratni ko`rsatib o`tadi. Johillikni – ilmga, nodonlikni – zehni o`tkirlikka, shafqatsizlik, takabburlikni adolatga, nafratni – sevgi-muhabbatga qarama-qarshi illat sifatida ta`riflaydi.
Ibn Sino yuksak axloqiy xislatlarga yana kishilarning bir-birlariga do`st bo`lib yashashi, hamkorlik qilishini ham kiritadi. Chunki har bir kishi jamiyatda, odamlar bilan birga yashar ekan, ular bilan do`stona yashashga intiladi.
Modomiki, inson aloqaga muhtoj ekan, boshqa birov bilan qo`shinchilik qilish uchun uning uyi yoniga uy soladi, o`zining ehtiyojini qondirish uchun esa ishlab chiqarish mahsulotlarini almashtiradi, dushmanlardan saqlanish uchun o`zgalar bilan birlashadi. Mana shu tariqa kishilarda birlik hissi, boshqalarga nisbatan sevgi-muhabbat va umumiy axloqiy negizlar ishlab chiqila boshlaydi. U insonda yaxshi xulqning shakllanishida xushxulq, ilmli do`st muhim rol o`ynaydi, deydi. Olim do`stlikni shunday ta`riflaydi:
har qanday qiyinchiliklarga qaramay o`z do`stini xavf-xatarda yolg`iz qoldirmaydigan do`stlik;
manfaatlari o`xshash va g`oyaviy yaqin do`stlik;
o`z shaxsiy manfaati va ehtiyojini qondirishga qaratilgan do`stlik. Ibn Sino birinchi va ikkinchi xil do`stlikni haqiqiy do`stlik deb e`tirof etadi.
Olim haqiqiy do`stlik natijasida sevgi-muhabbat paydo bo`lishi mumkinligini aytadi. U «Risolai ishq» asarida sevgi-muhabbatning asl mohiyatini ham ijtimoiy, ham fiziologik jihatdan yoritib beradi. Insonlarga ularning tashqi ko`rinishiga qarab emas, balki ularning ichki, ma`naviy dunyosiga qarab baho berish kerakligini uqtiradi. Har bir kishi tabiatan sevgi tuyg`usiga ega, u tabiiy zarurat sifatida namoyon bo`ladi, lekin inson o`z tuyg`ularini boshqara olishi, aql va farosat bilan haqiqiy sevgini hirs tuyg`usidan, ehtiros kuchidan ajrata oladi. Chunki haqiqiy sevgi, olimning fikricha, inson zimmasiga axloqiy, huquqiy burch yuklaydi. Bu esa olimning sevgiga ijtimoiy omil sifatida ham qaraganligini ko`rsatadi.
Tadqiqotchilar ibn Sino musiqaga oid ham asarlar yaratganligi, lekin ularning faqat bir qismigina bizgacha yetib kelgani haqida ma`lumot beradilar
. Shulardan biri «Musiqa bilimiga oid to`plam» bo`lib, bunda tovushning sezgi a`zolariga ta`siri, uning yoqimli va yoqimsizligi, tovushni eshitganda lazzatlanish yo nafratlanish hissining paydo bo`lishi kabi masalalarga to`xtaydi. Unda musiqaning kishi hayotida qanchalik zarurligi haqida ham fikrlar bayon etiladi. Olimning fikricha, inson tabiatan yoqimli narsalar orqali yengil tortsa, uning aksida oromi yo`qolib, nafrati paydo bo`ladi. Ibn Sino musiqa ovozlarining kishi ruhiga ta`siri haqida ham o`z fikrlarini bayon etadi.
Ibn Sinoning musiqaga oid asarlari u yashagan davr musiqa ilmidan juda muhim ma`lumotlar berishi bilan ham qimmatlidir.
Ibn Sino aqliy tarbiya turli bilimlarni o`rganish natijasida amalga oshsa, axloqiy tarbiya ko`proq yaxshi axloqiy xislatlarni mashq qildirish, odatlantirish, suhbat orqali amalga oshadi, deb ta`lim berdi.
Inson hissiy va ma`naviy talablarni ajratib olish imkoniyatiga ega ekan, bu imkoniyat asta-sekin inson fe`l-atvoriga xos xislatga aylana boradi. Ibn Sino insonning shakllanishida uning atrofini o`rab olgan tashqi muhit, odamlar alohida rol o`ynaydi, ana shu tashqi muhit va odamlar insonning atrof-dunyoni bilishigagina emas, balki uning hulqida yaxshi yoki yomon jihatlarning tarkib topishiga ham ta`sir etadi. Shuning uchun ham bolalarni tarbiyalashda ehtiyotkor bo`lish kerakligini, bola yomon odatlarga o`rganmasligi uchun, uni yomon odamlardan, yomon muhitdan uzoqroq saqlash zarurligini uqtiradi.
Ibn Sinoning tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy tarbiya masalalariga keng o`rin berilgan. Chunki inson avvalo oilada kamolotga yetadi.
Olim oilada ota-onaning vazifasi va burchiga katta e`tibor beradi. Oila munosabatlariga to`xtalar ekan, ayniqsa ota-onalarning oilada mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb va hunarga o`rgatishi borasida muhim fikrlar bayon etadi. Insonning xulqi va ruhiga mehnatning ijobiy ta`sirini ta`kidlash bilan bir qatorda turli kasb egalari: hunarmand, dehqonlar mehnatini ulug`laydi va qimorboz, sudho`r kabilarni qoralaydi. U mehnatsiz hayot kechirish insonga ham jismoniy ham ruhiy tomondan salbiy ta`sir etishini to`g`ri talqin etadi.
Ibn Sino aqliy, ahloqiy tarbiya bilan bir qatorda inson kamolotida jismoniy tarbiyaning muhim ahamiyatini ham nazariy, ham amaliy jihatdan tahlil etadi.
Ibn Sinogacha insonning kamolga yetishida jismoniy tarbiyaning ta`siri haqida bir butun, yaxlit, ta`limot yoritilmagan edi. Ibn Sino birinchi bo`lib jismoniy tarbiyaning ilmiy pedagogik jihatdan bir butun tizimini yaratdi.
Jismoniy mashqlar, to`g`ri ovqatlanish, uyqu, badanni toza tutish tartibiga rioya etish inson sog`lig`ini saqlashda muhim omillardan ekanligini ham ilmiy ham amaliy jihatdan asosladi.
Bolaga ham hali u tug`ilmasdan turib g`amxo`rlik qilish, go`daklik lavridan boshlab tarbiyani boshlash zarurligini ta`kidlaydi. Bolaning yetuk nson bo`lib shakllanishida unga g`amxo`rlik, poklik, mas`uliyatni his etish, do`stona manosabatlar tuyg`usini singdirib borish zarur, deydi olim.
Chunki, Ibn Sino merosinining asosiy qimmat va qudrati uning keng va kuchli gumanistik mazmunidir.
U o`z ilmi, merosi bilan o`rta asr Sharqining ilmiy madaniy qudratini butun dunyoga namoyon qildi. Butun insoniyat madaniyatining rivojiga ulkan hissa qo`shdi.
Shuning uchun ham Ibn Sino jahon madaniyatining buyuk siymosi, insoniyat uchun hurmat qilgan olim, buyuk tabib, eng katta faylasuf, tabiatshunos, insonshunos, mashhur ensiklopedist sifatida tan olindi.
Ibn Sinoning jahon fani va madaniyati rivojiga qo`shgan hissasini e`tiborga olib, Jordano Bruno Ibn Sinoni qadimgi Yunonistonning buyuk faylasufi Aristotel, (vrach) tabib Golenlar bilan teng qatorga qo`ysa, A.Dante o`zining «Ilohiy komediya»sida olimni Ptolomey, Evklid, Gippokratlarga tenglashtiradi. Nemis faylasufi L.Feyirbax olimni «mashhur tabib va faylasuf»dir desa, Hindostonning buyuk davlat arbobi J.Neru o`zining «Hindistonning ochilishi»degan asarida O`rta Osiyo olimlarining tilga olar ekan, Ibn Sino nomini alohida ta`kidlab:
Demak, ibn Sinoning shaxsiy faoliyati dunyoviy ilmlarni o`rganish haqidagi ti`limotlari, ta`lim-tarbiya haqidagi mulohazalari, umuminsoniy pedagogik fikr taraqqiyotida o`ziga xos o`rinni egallaydi.
O‘rta asr Sharqining 
jahonga mashhur yana bir qomusiy olimlaridan biri Abu Rayxon Beruniy bo‘lib, uning 
olim sifatida shakllanishida o‘sha davrning allomalari al-Xorazimiy, al-
Forobiylarning ta‘siri katta bo‘ldi. Abu Ali ibn Sino, Firdavsiy va Daqiqiylar u bilan 
bir davrda ijod qildilar. Uning qalamiga mansub bo‘lgan asarlar soni 150 dan ortiq 
bo‘lib, deyarli barcha fan sohalariga bag‘ishlab yozilgan. Olimiing "O‘tmish 
yodgorliklari", "Geodeziya", "Yulduzlar haqida ilm", ―Hindiston", ―Qonuni Mas‘udiy", 
"Menerologiya", "Farmakognoziya" kabi asarlari o‘zbek va rus tillariga tarjima 
qilingan. 
U ijtimoiy soxaga bag‘ishlab maxsus asarlar yozmagan, biroq uning barcha 
asarlarida ta‘lim-tarbiya, odob va axloq, masalalariga doir butun bir pedagogik 
qarashlar sistemasiga duch kelamiz. 
Beruniyning o‘zi tibbiyot tadqiqotchisi sifatida mashxur bo‘lishiga qaramay, 
uning ijtimoiy hodisalar tadqiqotiga bag‘ishlangan faoliyati o‘zining keng ko‘lamligi, 
chuqur va mantiqan izchilligi bo‘lgan ko‘p olimlarning xayratiga sazovor bo‘lgan. 
―Beruniy ilmiy merosida u yaratgan tabiatni o‘rganish va bilish metodi katta 
o‘rin egallaydi. Bu uning dunyoviy va ilmiy fanlarga bo‘lgan munosabatini ham belgilab 
bergan. Uningcha, fan javob berolmagan bilim sohalarini diniy bilimlardan izlash lozim. 
U sovet tuzumi davrida ba‘zi tadqiqotchilar ta‘kidlashganidek, hech qachon dinga qarshi bormagan, dinga e‘tiqodli, chin musulmon bo‘lgan‖

Beruniy ilmiy metodni xarakterli xususiyati sifatida uning obyektivli kuzatish, 
tajribalarga tayanish, og‘zaki va yozma yodgorliklarni o‘rganish, faktlarga tanqidiy 
yondashish, ularni allaqachon ma‘lum bo‘lgan haqiqat bilan chatishtirish, mantiqan 
umumlashtirishga, aqliy umumlashtirishdan nazariya hosil qilish kabi ilmiy 
operatsiyalarni, usul va metodlarni ko‘rsatib o‘tadi. 
Abu Mansur as-Saolibiy.
Beruniy milodning 1000 yilida "O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarini yozadi va unda qadimiy Sharq xalqlari, arablar, suriyaliklar, yahudiylar, eroniylar, 
sug‘dlar, xorazmliklar va boshqa xalqlarning urf odatlarini ilmiy asosda tekshirib, bu bilan 
Sharq xalqlari etnografiyasiga asos soladi. Bu asar Sharq xalqlari etnografiyasi tarixiga 
doir qimmatli ma‘lumotlar asosida yozilgan. Uning mazkur asari A.Rasulov tomonidan 
o‘zbek tiliga tarjima qilingan bo‘lib, qisqacha mazmuni prof.A.Qayumovning Abu 
Rayxon Beruniy va Ibn Sinoga bag‘ishlangan kitobida keltirilgan. 
Asarda kecha va kunduzning almashinishi, quyosh va yer harakati, yil va oy 
haqida, eroniylar, sug‘diylar, xorazmiylarning qarashlari to‘grisida shaxsiy ma‘lumotlar 
bayon qilingan. Sharq mamlakatlari, rimliklar, yahudiylar, arablar yil hisobi haqida 
xabar berilgan. Unda inson yashay boshlagan payt hisobiga doir jadval mavjud, unda turli 
xalqlar orasidagi inson paydo bo‘lishiga doir tasavvurlar qaqida ham ma‘lumotlar mavjud. 
Masalan eronliklar tarixining boshlanishini Qayumarsdan Aleksandr Makadonskiyning 
Doro ustidan g‘alaba qozonganigacha, bu davrdan Sosoniylar shoxi Ardasher Babak(226-241) davrigacha so‘ngra, u davrdan Islomgacha bo‘lgan jami uch davrga bo‘ladilar. 
Xorazimliklarning tarix hisobi xaqida esa Beruniy quyidagalarini yozadi: "Ular 
(Xorazmliklar - Yu.A.) Xorazmga odam joylasha boshlaganidan tarix olar edilar. Bu Iskandardan 980 yil ilgari edi."
U Qutayba tomonidan Xorazm xatini biladigan savodli dindagi kishilarning barchasi o‘ldirilgani xaqida ham xabar qiladi. 
Kitobda turli xalqlarning bayram marosimlari xaqida, jumladan, Navruz 
bayrami haqida ham ma‘lumot berilgan. 
―Beruniy 1018-1025 yillar orasida "Geodeziya" (axoli yashaydigan joylar 
orasidagi masofalarni aniqlash uchun o‘rinlarni belgilash) nomli asarini yozdi. Bu asarda 
ilmning foydaliligini qayd etar akan fanlarning qanday paydo bo‘lganligi haqida ilmiy 
farazlarni ilgari suradi. Masalan, musiqa, ilmi mantiqning kelib chiqishi asosida turli 
ilmlarning insoniy ehtiyoj natijasida kelib chiqganligini ta‘kidlaydi. Asarda tog‘, suv,  
quruqlikning umumiy tuzulishi, Xorazmning ilgari suv ostida bo‘lgan shahrining joylashgan geografik kengligi, iqlimning yunoncha o‘lchovi oy tutilishining sabablari qaqida ma‘lumot beradi‖ Beruniy o‘zining "Xindiston" asarida hindlarning diniy e‘tiqodlari, kitoblari haqida, she‘r va grammatikasi, ilmiy kitoblari, astronomiya ilmi, o‘lchov asboblari, 
yozuv tarixi, po‘stlokda xat yozish, Samarqandda qogoz- ishlash sanoatining bunyod 
etilishi, raqamlar, hindlarning odatlari, diniy jug‘rofiyasi, Hindistonga yondosh okean 
va quruqliklar hind yil hisobi orol va dengizlarning qisqacha nomlari, xind daryolari, 
yerning shar shaklida ekanligi ko‘rinishidagi xind astranomlari fikrlari, Toshkent 
nomining kelib chiqishi haqida keng ma‘lumot berib, xind jamiyati tuzilishiga doir 
qiziqarli ma‘lumotlarni keltiradi. Masalan, uning yozishicha hind jamoasi braxmanlar, 
ashtariylar, vaishya va shudralardan iborat. Ichkilik ichish shudralar uchun gunox 
hisoblanmaydi. Hindlardagi nikoh oilaviy marosimlar, merosxo‘rlik masalalari ham 
kitobda yoritilgan. Nikoh bolalik chogidayoq ota-onalar tomonidan amalga oshiriladi. 
Erkak 4 tagacha xotin olishi mumkin. O‘lik kuydiriladi. Astrologiya ilmining 
rivojlanganligi xaqida ham ma‘lumotlar mavjud. 
"Qonuni Ma‘sudiy" asarida o‘sha zamon astronomiyasi yutuqlarga tayangan 
xolda, olamning shar shakliga ega ekanligini, uning harakatda ekanligi, "quyi olam" 
ning tuproq, xavo, suv va olovdan iborat ekanligi, yer ana shulardan tarkib topganligi, 
markazga intiluvchan va markazdan qochuvchan qismlar, yerning yetti sayyoradan
tashkil topishi, Quyosh olam markazi bo‘lib, barcha sayyoralarning ahvol va harati 
uning harakatiga bog‘liqligi, Yer, Merkuriy, Zuhra quyi sayyoralar, Quyoshga eng 
yaqin joylashgan sayyoralar Mars, eng uzog‘i Saturn, ular o‘rtasida esa Yupiter 
joylashganligi haqida ma‘lumot beradi. 
Kitobda astrolobdan foydalanib shaharlarning o‘rnini aniqlashga 
bag‘ishlangan katta jadval ham mavjud. Masalan, unda Samarqandning 48-uzunlik va 40-30 C kenglikda joylashganligi, Buxoroning 87-30 C uzunlik va 35-20 C kenglikda joylashganligi qayd etilgan. Yana Samarqandning nomi haqida gapirilib uning turkcha Quyosh shahri ma‘nosini anglatishi izoxlanadi. Bu kitobning ahamiyati shundan iboratki, Beruniy o‘zidan oldin o‘tgan olimlarning astranomiyaga oid fikrlarini umumlashtirib, yakka ilmiy ma‘lumotlar bilan to‘ldirgan. 
―Beruniy "Minerologiya" (Kitob-ul-javohir fi ma‘rifatul-Javoxir) "Qimmatbaxo 
toshlarni tanlamoq uchun ma‘lumotlar to‘plami" nomli asarida qimmatbaxo toshlarni 
tanishdan boshqa yana falsafiy, ta‘lim-tarbiyaviy qarashlarini bayon qilgan. Asarning 
boshida olim insonning fazilatlar har qanday boylikdan ulug‘ ekanligini qayd etib 
o‘tgan. Uning fikricha, inson eng oliy janob fazilatlar egasidir. Yaqin dusti bor kishi 
chinakkam baxtiyordir. Ana shunday chin, haqiqiy do‘st kishida faqat bitta bo‘ladi. 
Bundan ortiq bo‘lishi mumkin emas. Olim, boshqa do‘stlarning ko‘p yo oz bo‘lishi odamning molu davlati, kishilarni o‘ziga jalb eta olish qobiliyatiga bog‘liq ekanligini kinoya bilan qayd qiladi‖ Mutafakkirning fikricha, kishi hamma vaqt yaxshilik qilishga intilishi, agar bu qo‘lidan kelmasa, yaxshi tilaklar izhor eta bilishi lozim. Insoniy sifatlardan eng muhimlari tozalik va tartiblilikdir. Kishi go‘zal kiyinishi, o‘z ruhiyatiga yoqadigan ish bilan shug‘ullanishi lozim. Insonning chehrasi chiroyli, qaddi qomati kelishgan bo‘lsa, unga qaraganda ko‘ngil shodlanadi, ruhiyat yaxshilanadi. Uning nomi ham jarangdor bo‘lishi kerak. Uning ma‘lumot berishicha ilgarilari elchilikka chiroyli, kelishgan, nomi jarangli kishilar tanlangan. Agar ismi shunday bo‘lmasa, boshqa nom berilgan. 
Beruniy insonning tashqi qiyofasini o‘zgartirib bo‘lmaydi, biroq uning ichki 
qiyofasining ma‘naviy dunyosini o‘zgartirish mumkin deb hisoblaydi. Agar kishi o‘z xirsidan, jaxlidan ustun tura olmasa, deb uqtiradi u, o‘zida faqat yaxsh xislatlarni tarbiyalay oladigan bo‘ladi. 
Beruniy o‘z pedagigik qarashlarida shan va g‘urur, yaxshilik va yomolik, adolat 
va xonadon, go‘zallik va xunuklik kabi axloqiy kategoriyalarni izoxlash bilan barobar, bunday axloqiy sifatlar ta‘lim davomida sindirilishini alohida uqtiradi. Uningcha bunday ta‘lim davomiy, ko‘rgazmali (isbotli), maqsadli aniq tizim asosida olib borilishi lozim. Yoshlarning tarbiyasida esa asosiy rolni mehnat tarbiyasi o‘ynaydi, uningcha bilim va mehnat bilan kishilarni qashshoqlik va nodonlikdan halos qila oladi. Beruniy o‘z pedagogik qarashlarida turli millat vakillari, insonlar o‘rtasidagi do‘stlik g‘oyasini ham qo‘llab quvvatlaydi, bunday do‘stlik "xayotning qimmatbaxo ne‘matlari" deb baholaydi. 
Abu Nasr al-Forobiyning falsafiy fikrlari. Abu Nas al-Forobiy o‘rta asr 
sharqining buyuk qomusiy olimi bo‘lib, u 873 yilda hozirgi Qozog‘iston 
teritoriyasidagi Farob shaharchasida tug‘ildi, keyinchalik Toshkentda va Buxoroda yashab ta‘lim oldi. X asr boshlarida ilmga chanqoq bo‘lajak olim O‘sha paytda madaniyat va ilm markazi bo‘lgan xalifalik poytaxti Bag‘dodga boradi. Bu yerda u turli 
xil fan sohalari bilan shug‘ullanadi, ko‘p tillarni o‘rganadi. Ba‘zi ma‘lumotlarga ko‘ra 70 tilda gaplasha olgan. Forobiy bu yerda xristian olimlari Abu Bashar Marta ibn Yunusdan Yunon falsafasi va tilini, Yuxanna inb Xaylondan tabobat va mantiq ilmini o‘rgandi. "Muallim as-soniy" - ikkinchi muallim (Aristoteldan so‘ng) nomini oldi, umrining so‘ngi yillarini Damashq shahrida o‘tkazdi. Forobiy fanning turli sohalariga bag‘ishlangan 160 dan ortiq asarlar yozdi. Biroq uning ijodini belgilovchi narsa uning falsafiy qarashlari hamda pedagogik qarashlari ifodalangan asarlaridir.
Uning falsafiy qarashlari panteistik harakterga ega bo‘lib, u Platonning 
materializmni rad qilishiga qarshi chiqadi va tabiatni real va obyektiv mavjud 
ekanligini e‘tirof etadi. Uningcha ―inson tabiatning eng yuksak ijodi, inson o‘zining 
idroki tufayli atrof muhitni anglay oladi. Idrok yordamida sezish mumkin 
bo‘lmaydigan ichki aloqalar mohiyatini tushunib sezsa bo‘ladi‖
, degan fikrlari bilan u izchil rasional tasdiq pozisiyasida turadi. 
U o‘zining ijtimoiy-siyosiy qarashlarida har tomonlama rivojlangan inson va 
insoniylik masalasini ko‘ndalang qo‘yadi. Xuddi ana shu g‘oyalar Forobiyning ta‘lim-
tarbiyaga oid qarashlarini belgilaydi. Shuning uchun ham Forobiyni haqli ravishda 
o‘rta asr sharqining fan asoschilaridan biri deb aytish mumkin. 
Forobiy falsafani nazariy va amaliy deb ikkiga ajratib o‘z ijtimoiy qarashlarini 
amaliy falsafasida keng yoritgan. U fanlarga bilimlarni egallash va yig‘ish vositasi 
sifatida qaraydi. Ularni egallashni esa ma‘lumotlilikning me‘zoni deb hisoblaydi. Haqiqatni aniqlash, fikrning qat‘iyligini tarbiyalashda mantiq va grammatikaning rolini ko‘rsatar ekan, u sezgi organlari va miya insonga tug‘ilishdanoq berilgan. Qolgan 
narsalar bilim, har xil aqliy va axloqiy xislatlar, xarakter, ma‘lumot boshqalar 
insoniy muloqotlar natijasida qo‘lga kiritiladi, deb hisoblaydi. Shuning uchun xam 
insonning shakllanishida tarbiyaning ayniqsa ma‘naviy va axloqiy tarbiyaning roliga 
katta baxo beradi. Forobiy inson xarakteridagi mardlik, botirlik, saxiylik, topqirlik, 
tug‘ri so‘zlik, adolatparvarlik kabi xususiyatlar faqat tarbiya natijasidagina qo‘lga 
kiritiladi deb xisoblaydi. Unincha ―axloqiy sifatlar ikki xil yo‘l bilan hosil qilinadi:
1. Mustaqil xarakat qilish orqali
2. Majbur qilish orqali‖

Biroq qanday usul qo‘llanilmasin mutafakkirning fikricha natija bir xil, ya‘ni 

ideal jamiyat talabiga javob beruvchi shaxsni shakllantirishdan iborat bo‘lishi lozim. 
Uningcha, bolani uyda, oilada, maktabda, o‘qituvchi va jamoada rahbar boshchiligida 
tarbiyalash mumkin. Yaxshilar jamiyatda tarbiya kollektiv xarakterga ega bo‘lib, 
kishilar yaxshi sifatlarni egallash uchun erkin harakat qilishlari, yagona maqsad yo‘lida 
birlashishlari lozim. Bunday jamoa boshliqlari aqliy va jismoniy, ma‘naviy jihatdan 
kamolotga erishgan kishilar bo‘lishlari lozim. Bunday kishi adolatli, donishmand, olim bo‘lishi kerak. U o‘zini namuna vositasida jamiyat a‘zolarini tarbiyalashi lozim. 
Forobiyning asosiy ijtimoiy qarashlarining ―Fozil shahar aholisini maslagi‖, "Donishmandlik asoslari", "Mantiqqa oid risola", "Galenga e‘tiroz", "Fanlarning 
tasnifiga doir", "Baxt saodatga erishish haqida", "Fuqarolik siyosati haqida" kabi asarlarida bayon etilgan.