Mavzu: Applikatsiya va mozaika bilan ishlash darslarini tashkil etish metodikasi Reja

Mavzu: Qog‘oz va karton bilan ishlash darslarin ing mazmunini tashkil etish metodikasi.
Reja
1.Qog„oz va karton haqida m a‟lumot. Qog„ozning ishlab chiqarishdagi o „mi.
2.Qog„oz va karton turlari va xususiyatlari.
3.Qog„oz va kartonga ishlov berish usullari.
4.Qog„oz va karton bilan ishlash texnologiyasi. Ish joyini tashkil qilish talablari. Texnika
xavsizligi qoidalari
Odamlar asrlar davomida uz xotiralarini suyakka,toshga,xayvonlar terisiga bitik kilib
keldi. Fikrlarning ilk shakli belgilar bilan ifodalangandir. Dastlabki kitoblar-koyalar bulib
ibtidoiy odamlar unda ovchilik, kurol yaroklari,urmon va saxrolarda yashovchi xayvonlarning
rasmlarini uyib ishlaganlar .Yozuvning dastlabki sistemasi piktografiya deyiladi . «Piktos»-
grekcha rasm demakdir.Birok ayni bir rasmning uzi turli xodisalarni bayon kilishi
mumkin,keyinchalik odamlar yozuvni amalda kullashga xarakat kilganlar .Masalan: Dajla
va Frot vodiylarida loy kup bulib, odamlar ilk saxifani loy plastinkadan tayyorlab uning
yumshok satxiga uchi utkirlangan kamish bilan uzaytirilgan uchburchak shaklidagi belgilarini
kuyishgan . yozuvning bu usuli mixxat deb atalgan. Belgilar bilan tulgan taxtachalar
xumdonlarda pishirilib, yassi gisht saxifalar paydo bulgan, ulardan sopol kitoblar tuzilgan,
ularning saxifalari birlashtirilmagan, yashiklarga joylangan.
Kadim Xindistonda yozuvlar palma barglarga bitilgan. Palma yaproklarini kuritib ulardan
eskis plpatinkalar kirkib olinib keyin tush bilan yozilgan. Bu plastinkalar keyin bir biriga
mustaxkamlanib, jilti yaxshi silliklangan taxtachalardan kilingan ustiga bezak berilib kitob
xolatiga keltirilgan. Kadimgi Greklar mum kitoblarini ixtiro kilishgan. Bu yaxshi tekislangan
taxtacha o‟rtasidan kvadrat uyilgan bulib, u sariq yoki qora mum bilan tuldirilgan. Yozuvda
esa pulat chupdan foydalanilgan. Bir uchi utkir pulat chup bilan yozishgan bulsa ikkinchi
dumalok uchi bilan yozilgan narsani uchirishgan.
Bir biri bilan biriktirilgan taxtachalardan kitoblar yasalgan, kitob jadval yoki saxifalarning
kulayligi shundaki, ulardan uzok muddat bemalol foydalanish, yozuvni uchirish va kayta
yozish juda oson bulgan.
Misrliklar yozish materiallarini Nildan olganlar. Nil vodiysi botkokliklarida kamishga
uxshash usimliklar bulib kadimgi Rim xalki uni papirus deb ataganlar. Sillik poyasiz, bargsiz
usimliklarni buyi 4 metrga etar edi. Yozuv kuroli uchun poya barglaridan tozalanib, uning
o‟rtasidagi yumshok govak uzak olinar edi. Ulardan uzun yupka plastinkalar kirkilib tik xolda
taxlanardi. Sungra xul barg yopishtirilib preslanar edi, ular kurigach sirti pemza bilan
saykallanardi. Bulardan kilingan eng katta kitob Britaniya muzeyi kutibxonasida saklanardi.
Bir necha ming yillar davomida papirus yagona yozuv materiali bulib kelgan.Unda asosan
misrliklar, greklar, rimliklar foydalanib kelganlar.
Pergament kitob taxminan eramizning III asrida kichik Osiyodagi kadimiy shaxar
Pergamentda paydo bulgan.U xayvonlar terisidan tayyorlangan.Bu anchagina murakkab,kup
mehnat bilan bajarilgan.Teri maxsus eritmada nomlangan,chuzilgan,kuritilgan keyin kirilgan,
saykal berilgan va tekislangan. Bu kitob uchun butun bir poda mol suylgan. Teri kitob
papirusga nisbatan bir necha avzalliklarga ega bulib,uning ikkala tomonidan bemalol yozish
mumkin.
Eramizdan V asr mukaddam uzok Shark mamlakatlarida shoyiga yozish rasm bulgan.Bu
xam kimmatbaxo material bulib,madaniyat rivojlana borgan sayin yozish uchun arzon
materialga talab orta borgan.Olimlar qog‟ozni birinchi marta ipak namati tayyorlanagan
vaktda paydo bulgan deb taxmin kiladilar.Bambukdan qog‟oz tayyorlagan ustaning nomi
bizga noma‟lum,Bambuk tozalab,maydalab kirkilib,bir necha kun oxakka buktirib
pishirilgan,keyin sovitilib,uni maydalab yopishkok butkasimon massa maxsus xovuzga
botirilib tezda kaytib olingan,tursimon tortilgan iplar ustida yupka katlam xosil buladi.Sungra
ular pres ostiga kuyilib,suvi sikib chikarilgandan keyin,kolgan yupka qog‟oz varagi issik
pechda kuritilgan.
Evropada XV asrda kitob bosish kashf etilishi bilan qog‟ozga talab yanada ortib,mavjud
ishlab chikarish bu talabni kondirishga ojizlik kilardi.
XVII asrda Gollandiyada Rol kashf etildi .Uning ishlab chikarish unumdorligi anchagina
yukori edi. Rol tusik bilan ajratilgan oval shaklidagi vanna edi. Vannaning bir pichokli
boroban, uning tagida esa pichoklardan kilingan planka joylashtirilgan edi. Qog‟oz
tayyorlashda XVIII asr frantsuz Nikola Lui Robert kashf etgan samocherpka-birinchi qog‟oz
mashinasi inkilob kilgan. Bu mashina valikka urnatilib, mis turdan iborat qog‟oz massali
chan ostida tuxtovsiz aylanib turgan.

1. jarayoni.

Qog‟oz ishlab chikarish xom-ashyosi, xamda qog‟oz tayyorlashning texnologik

Qog‟oz ishlab chikarishda yogoch, poxol ip, gazlama, eski ishlatilgan qog‟oz xom-ashyo
xisoblanadi. Ip, gazlamadan asosan qog‟ozning kimmatbaxo va maxsus navlarini ishlab
chikarishda foydalaniladi. Poxoldan korton, uram qog‟ozlari tayyorlanadi. Maklatura turli
navdagi qog‟ozlarni tayyorlashda yaxshi xom ashyo xisoblanadi.Poxol va yogochdan qog‟oz
ishlab chikarishning asosiy xom ashyosi bulgan selluloza tayyorlanadi.
Qog‟oz tayyorlashning texnalogik jarayoni.Qog‟oz ishlab chikarish murakkab jarayon
bulib,Unda turli xom ashyo va ximikatlar ishlatiladi.Selluloza qog‟oz kambinat turli
korxonolar kompleksi bulib,u yogoch ombori qog‟oz fabrikasi simola va yogoch zavodini uz
ichiga oladi.Qog‟oz simola kambinatlari daryo va kullar kirgogiga kuriladi.Chunki qog‟oz
ishlab chikarishda suv kup talab kilinadi.Bundan tashkari yogochni o‟tkazish xam
kulaydir.Tarkibida klechatka % kup bulgan qora karagay selluloza tayyorlashda eng yaxshi
xom ashyo xisoblanadi.Balanslar maydalash mashinalarida paraxalarda aylantiriladi,ular
maxsus mashinalarda saralanib,kaynatish kozoni tepasidagi bunkerga uzatiladi.Maydalash
ba‟zan 1 sutkadan ortik davom etadi.Tola kanchalik ingichka bulsa,ular bir-biriga shunchalik
yaxshi birikadi.Xar bir qog‟oz navi uz tayyorlash retseptiga egadir.Tayyor qog‟oz masasi
kuvurlar orkali aralashtiriladigan xovuzga utadi.Yul-yulakay u kerakli darajada amalga
oshiriladi.Massa maydalanadi va kerakli moddalar kushiladi.Xamda u qog‟oz kilish uchun
mashinaga utkiziladi.
2. Qog‟oz va kartonning kassifikatsiyasi .
Qog‟oz va karton fakatgina kollegrafiya sanoatidagina emas,balki xalk xo‟jaligiining
xamma tarmoklarida xam keng kullaniladi.Qog‟ozga kitoblar ,gazetalar bosilishini,unga
ruchka,kalam bilan yozilishini barcha o‟qituvchilar va ukvchilar yaxshi biladilar.Shuning
uchun mehnat ta‟limi o‟qituvchisi bolalarni kuprok e‟tiborini bolalar qog‟ozini turmushda
kup ishlatiladigan yoki kul mehnati darslarida foydalaniladigan turlariga jalb kilishi lozim.
Gazeta qog‟ozi eng arzon va kup tarkalgan qog‟oz turidir.Sifatiga kura unchalik pishik
emas ,namlikni va elimni yaxshi singdiradi.
Yozuv qog‟ozi satxi sillik ,elim singdirilgan namlikni kamrok singdiradi.Narsalarni
mukovalash,kartondan yasalgan narsalarni elimlashda juda kulay.
Chizmachilik qog‟ozini eng pishik va eng kalin qog‟oz.Lattadan tayrlanadi.Uning oliy
navi kulda kuyiladi.Unda karnaval maskalari va shu kabilarni yasashda foydalaniladi.
Raem qog‟ozi.Ikki nomerli bulib,tulik sellulozadan tayyorlanadi,oliy naviga 25 % latta
kushiladi.Kul mehnati darslarida kul mehnati darslarida ,shuningdek chizmalar chizishda
foydalaniladi.
Elimlangan qog‟oz jilo berilgan qog‟oz bulib,bir tomoniga elim surtilgan kul mehnati
darslariga juda kulay.Gul qog‟ozining rangi va guli turlicha bulib,mukovalash narsalarning
ustidan elimlash, bezash ishlarida keng foydalaniladi.
Millimetrli qog‟oz.Satxi bosma tur shaklida tayyorlanadi .
Filtr qog‟oz.Elimlangan qog‟ozdir.
Karton qog‟oz deb,1kv.m.200 gr.dan ortik bulgan qog‟ozga aytiladi.
Ok karton –uni kirkish oson ,u unchalik pishik emas,tez sinadi.
Sariq karton.Ok kartondan kura pishikrok,egiluvchan yaxshi kirkiladi,elimdan shishmaydi.
Qog‟oz buyash usullari:Kupincha kul mehnati darslarida ishni bajarish uchun kerak
bulgan rangli kooz topilmay koladi. Tayyorlaydigan narsani chiroyli kilishi uchun esa
tanlangan rangga boglikdir.Akvarel buyoklar:suvda eritiladi ,tyubiklardagi akvarel
buyoklardan foydalanish juda kulay.Kuyuk buyoklar:eng yaxshilari toza ,ochik rangdagilari
badiy buyoklar deyilib,tyubiklarda sotiladi.
Moy buyoklar:Sekin kuriydi ,ularni kuritishn tezlatish uchun 100gr.buekka 2gr.atrofida
maxsus sikativ eritmasi kuyiladi.Elimli buek eki guashda karton yaxshi buyaladi.
Moy buyok bilan ishlash. Moy buyok bilan ishlash bir tomli va marmarsimon bulishi
mumkin. Xar ikki xolatta xam buyok bir xil tayyorlanadi. Moy buyok kerosin bilan kaymok
darajasigacha suyuklatirilib, buyash amalga oshiriladigan idishdagi suvga kuyiladi. Bir tonli
buyashda bir xil rangdagi buyukdan foydalaniladi. Suv ustiga kuyilgan buyok tayokcha bilan
oxista aralashtirilib, buyok suv ustida yupka rangli katlam xosil kilishi kerak. Qog‟oz anashu
katlam ustiga kuyib olinadi. Qog‟oz kuritilgach, dazmollanib sungra rangsiz spirtli lak
turiladi. Agar qog‟oz marmarsimon buyaladigan bulsa, idishdagi suvga bir necha xil buyok
solinib oxista aralashtiriladi. Qog‟ozni buyashda buyalayotgan qog‟oz gazetani bir necha
kavat kilib solish kerak. Ular knopka bilan stolga maxkamlab kuyiladi. Buyalgan qog‟ozga
mum lak bilan saykal beriladi.
Qog‟oz va karton bilan ishlash darslarining asosiy xususiyati shundaki, bu darsda
buyumlarning umumiy ko‟rinishidagi yig‟ma,chizma va buyumning namunasi yoki faqat
texnikaviy rasm va chizmalardan foydalaniladi.
O‟qituvchi o‟quvchilarning yig‟ma chizmani o‟qishga, chizma va namunadan barcha
detallarni, ularning o‟lchamini aniqlashga va har qaysi detalni mustaqil belgilab olishga
o‟rgatadi. O‟qituvchi o‟quvchilarga namuna va mehnat darsidagi chizmani ko‟rsatib, bolalar
bilan maketni yasash uchun nechta detal tayyorlash kerakligini, ularning o‟lchami, shakli
qanday bo‟lishini aniqlaydilar.
Bolalar chizmaga qarab to‟g‟ri burchak, uchburchak shaklida ekanligini aytadilar.
Qog‟oz va karton bilan ishlash mashg‟ulotlari o‟quvchilar oldidan quyidagicha
tayyorgarlik ko‟rishadi: stolning ustiga qog‟oz yozib boriladigan ish uchun kerakli ish
qurollari va materiallarni har bir mashg‟ulot oxirida o‟quvchilar keyingi mashg‟ulotda kerakli
bo‟ladigan narsalarni yozib oladilar.
O‟quvchilar ishlayotgan materiallarga tejamkorlik bilan munosabatda bo‟lishlari, o‟z
ishini rejalashtira bo‟lishlari, unimli foydalanishlari shu bilan birga ish joylarini toza va
ozoda, sinf xonasini tozalab qo‟yishlari kerak.
Barcha fanlarda qo‟llanilgan mehnat darslarida ham ta‟limning ko‟rsatmali
vositalaridan foydalaniladi. Jumladan, mehnat darslarida turli xil namuna, rasm, chiziq
sxematik namuna, turli predmetlarning shuningdek texnik vlsitalardan foydalaniladi.
Birinchi sinfda o‟quvchilar eng avvalo faqat mehnat darsi mashg‟ulotlaridagina emas,
balki boshqa darslarda ham to‟qnash keladigan materiallar bilan ham tanishadilar. Bu
barcha o‟quv anjomlari daftarlar, kitoblar, o‟quv qo‟llanmalari bosiladigan qog‟oz turlar,
yozadigan muqova qilinadigan, bosma, rasm solinadigan kitob va gazeta qog‟ozlaridir.
Qog‟oz va karton bilan boshlangich sinflar mexnat darslarida eng kup kullanadigan
materiallardir. Ukuvchilar bu materiallarga kundalik xayotda xam kup marta duch keladilar.
Tahlim jarayonida o‟quvchilar turli qog‟ozlarning asosiy jismoniy xususiyatlari rangi,
qalinligi, zichligi, siyohni ishlatish xususiyati, sathining xarakteri silliq, g‟adur-budurligi
bilan tanishadilar. Bahzi narsalarni tayyorlashda bolalar yelimdan foydalanadilar. Demak,
bolalar 1-sinfdayoq tayyor yelimlarining asosiy xususiyatlari: yopishqoqligi, saqlanishi,
yelimlashni o‟rganishlari kerak.
Qog‟oz va kartonga ishlov berish usullari unchalik murakkab emas, bolalar ularni
osonlik bilan uzlashtirish oladilar. Qog‟oz va kartonga ishlov berish yuzasidan egallangan
malakalar keyinchalik barcha mexnat turlari buyicha mexnat tahlimida keng kullaniladi.