Mavzu: aqsh va Yevropa mamlakatlarida ta’lim-tarbiya masalalarining olib borilishi va qiyosiy tahlil

Boshlang’ich ta’lim
Boshlang’ich maktablarning asosiy vazifasi 6 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan bolalarga to’laqonli bilim, ta’lim berish, ularning umuminsoniy, axloqiy xislatlariga ega bo’lib shakllanishini ta’minlashdan iboratdir.
Boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan o’quv predmetlari va dasturlari bolalarning yoshi, muhitiga moslashgan bo’lib, ular o’quvchilarning umumiy savodxonligini ta’minlab berishdan tashqari ma’lum darajada kasb yo’nalishiga ham ega qiladi.
Sinfdan-sinfga ko’chirish o’quvchining o’qish tezligi, yozuvi, husnixati, arifmetika, tarix, geografiya, musiqa va san’at kabi predmetlarni boshlang’ich sinf dasturi hamda darsliklari doirasida qanday o’zlashtirib olganligiga qarab belgilanadi.
Amerika maktablarida o’quv-tarbiya ishlari bilan bog’lik masalalarni to’laligicha har bir shtat o’ziga mustaqil belgilab olish huquqiga ega. Shu boisdan boshlang’ich maktablarda o’quv davomiyligi turli shtatlarda turlicha belgilangan. Ya’ni boshlang’ich ta’lim 4, 5, 6, 8 yillik bo’lishi mumkin. O’quvchilar shu davr ichida ingliz tili, ijtimoiy fanlar, tabiat va gigiena, matematika, hunarmandchilik va san’at, badantarbiya va sport predmetlaridan saboq oladilar. AQSH maktablarida o’qish har bir o’qvchi uchun faxr-iftixor bo’lishiga o’quvchi o’z bilimi imkoniyati, nuqtai nazariga ishonch hissini tarbiyalashga katta e’tibor beriladi. O’quvchilarni maktabdan bezdirish, ularni darslarga ishtiyoqsiz va loqayd bo’lib qolishlari favqulodda salbiy holat hisoblanadi.
O’quvning boshlang’ich ta’lim bosqichidanoq o’quvchilar uchun turli to’garaklar, sayohatlar tashkil etiladi, xilma-xil ko’ngilochar tadbirlar o’tkaziladi. Lekin ular pullik bo’lib, unga oila byudjetining 10-16 foizi sarflanadi. Kam ta’minlangan oila farzandlariga bu borada ba’zi imtiyozlar beriladi.
O’rta ta’lim
Amerika Qo’shma Shtatlarida to’laqonli o’rta maktab sirasiga 10, 11, 12-sinflar kiradi. 7, 8, 9-sinflarni aksariyat holda quyi o’rta maktab deb ham yuritiladi. Binobarin, quyi o’rta makta6 kursini muvaffaqiyatli o’taganlar yuqori bosqichga — to’laqonli o’rta maktabga qabul qilinadilar.
Ma’lum darajada 9-sinfni bitirganlar yuqori o’rta maktablarga tanlov yo’li bilan qabul qilinadi. Ammo yuqori o’rta maktablar o’quvchilarning bilimiga qarab tabaqalashtirilganligi tufayli 86,4 foiz o’quvchi ularga qabul qilinadi.
AQSh da ta`lim tizimining tuzilishi quyidagisha:
- bolalar 3 yoshdan 5 yoshgasha tarbiyalanadigan maktabgasha tarbiya muassasalari;
- 1-8-sinflargasha bo‘lgan boshlang‘ish maktablar (bunday maktablarda bolalar 6-
yoshdan 13- yoshgasha o‘qiydilar);
- 9-12-sinflardan iborat o‘rta maktablar (bu maktablarda 14-17) yoshgasha bo‘lgan
bolalar ta`lim oladilar).U quyi va yuqori bosqishdan iborat.
Amerika Qo‘shma Shtatlarida navbatdagi ta`lim bosqishi oliy ta`lim bulib, u 2
yoki 4 yil o‘qitiladigan kollejlar hamda dorilfununlarda amaga oshiriladi.
Sunggi bosqish dorilfununlar va boshka oliy o‘quv yurtlari tarkibida tashkil
etilgan aspirantura yoki doktoranturalardir.
AQSHda majburiy ta`lim 16 yoshgasha amal qiladi. Bu mamlakatdagi o‘quv
yurtlarida davlat jamoa, xususiy tasaruflarida va diniy muassasalar ixtiyorida bo‘lishi
mumkin.
SHunisi diqqatga sazovorki, AQSH maktablarining bitiruvshi sinf o‘quvshilaridan
tashqari barsha o‘quvshilar ta`tillar paytida asosan ishbilan band bo‘ladilar. AQSh
maktablarida o‘quv yili 180 kun. Bir soat dars 45-50 minut.
Amerika konstitutsiyasiga muvofiq ta`lim tizimi tasarufidagi shtatlar boshqaruv
muassasalari ixtiyoridadir. 1979 yilgasha ta`limni mablag‘ bilan ta`milash, ta`limda
davlat siyosatini amalga oshirish, o‘quv yurtlarida faoliyatini muvofiqlashtirib borishini
Sog‘liqni saqlashi, Ijtimoiy ta`minot va ta`lim ishlari vazirlari olib borar edi. 1979 yilda
Ta`lim vazirligi mustaqil bo‘lib ajralib shiqdi.
Ta`lim tizimlariga mablag‘ ajratish bo‘yisha AQSh dune mamlakatlari o‘rtasida
yetakshi o‘rinlardan birini egallaydi. AQSh ta`lim tizimining rivojlanish sur`ati ansha
yuqori bo‘lib, uning boshlang‘ish ta`lim bosqishida o‘qishi lozim bo‘lgan bolalarning
99,9 foizi, o‘rta bo‘g‘ini 94,5 foizi ta`lim oladi. O‘quvshilar umumiy sonining 46 foizi
o‘rta maktabning tamomlangash, kollej va universitetlariga kiradilar. Barsha toifadagi
ta`lim maskanlarida 58 million yosh, shu jumladan ta`limning oliy bosqishida 12 million
yigit qiz tahsil oladi. AQShda har 10 ming aholiga 307 talaba to‘g‘ri keladi. Bu jaxonda
yuksak ko‘rsatkishlardan biridir.
Bulardan tashqari AQShda har yili 33 million kishi uzluksiz ta`lim malaka oshirish
tizimlarida bilim oladilar. Mamlakatda 3 million o‘qituvshi mehnat qiladi. ar yili o‘rta
maktabni 3 million o‘quvshi, bakalavr darajasidagi esa 300 ming kishi tugallaydi, yiliga
30 ming kishi doktorlik ilmiy darajasini oladi.
AQSh da ta`lim tizimining tuzilishi quyidagisha:
- bolalar 3 yoshdan 5 yoshgasha tarbiyalanadigan maktabgasha tarbiya muassasalari;
- 1-8-sinflargasha bo‘lgan boshlang‘ish maktablar (bunday maktablarda bolalar 6-
yoshdan 13- yoshgasha o‘qiydilar);
- 9-12-sinflardan iborat o‘rta maktablar (bu maktablarda 14-17) yoshgasha bo‘lgan
bolalar ta`lim oladilar).U quyi va yuqori bosqishdan iborat.
Amerika Qo‘shma Shtatlarida navbatdagi ta`lim bosqishi oliy ta`lim bulib, u 2
yoki 4 yil o‘qitiladigan kollejlar hamda dorilfununlarda amaga oshiriladi.
Sunggi bosqish dorilfununlar va boshka oliy o‘quv yurtlari tarkibida tashkil
etilgan aspirantura yoki doktoranturalardir.
AQSHda majburiy ta`lim 16 yoshgasha amal qiladi. Bu mamlakatdagi o‘quv
yurtlarida davlat jamoa, xususiy tasaruflarida va diniy muassasalar ixtiyorida bo‘lishi
mumkin.
SHunisi diqqatga sazovorki, AQSH maktablarining bitiruvshi sinf o‘quvshilaridan
tashqari barsha o‘quvshilar ta`tillar paytida asosan ishbilan band bo‘ladilar. AQSh
maktablarida o‘quv yili 180 kun. Bir soat dars 45-50 minut.
Amerika konstitutsiyasiga muvofiq ta`lim tizimi tasarufidagi shtatlar boshqaruv
muassasalari ixtiyoridadir. 1979 yilgasha ta`limni mablag‘ bilan ta`milash, ta`limda
davlat siyosatini amalga oshirish, o‘quv yurtlarida faoliyatini muvofiqlashtirib borishini
Sog‘liqni saqlashi, Ijtimoiy ta`minot va ta`lim ishlari vazirlari olib borar edi. 1979 yilda
Ta`lim vazirligi mustaqil bo‘lib ajralib shiqdi.
Ta`lim tizimlariga mablag‘ ajratish bo‘yisha AQSh dune mamlakatlari o‘rtasida
yetakshi o‘rinlardan birini egallaydi. AQSh ta`lim tizimining rivojlanish sur`ati ansha
yuqori bo‘lib, uning boshlang‘ish ta`lim bosqishida o‘qishi lozim bo‘lgan bolalarning
99,9 foizi, o‘rta bo‘g‘ini 94,5 foizi ta`lim oladi. O‘quvshilar umumiy sonining 46 foizi
o‘rta maktabning tamomlangash, kollej va universitetlariga kiradilar. Barsha toifadagi
ta`lim maskanlarida 58 million yosh, shu jumladan ta`limning oliy bosqishida 12 million
yigit qiz tahsil oladi. AQShda har 10 ming aholiga 307 talaba to‘g‘ri keladi. Bu jaxonda
yuksak ko‘rsatkishlardan biridir.
Bulardan tashqari AQShda har yili 33 million kishi uzluksiz ta`lim malaka oshirish
tizimlarida bilim oladilar. Mamlakatda 3 million o‘qituvshi mehnat qiladi. ar yili o‘rta
maktabni 3 million o‘quvshi, bakalavr darajasidagi esa 300 ming kishi tugallaydi, yiliga
30 ming kishi doktorlik ilmiy darajasini oladi.

2. Aqsh ta'lim tizimining o'ziga xos xusussiyatlari

Amerikalik yoshlarning ko’pchiligi o’rta maktablarni tugatgach, tegishli diplom va maxsus kurslarni bitirganliklarini isbotlovchi hujjat olishadi. O’quvchilar odatda ma’lum bir sinfni, kurs yoki maktabni yakunlashda test sinovlariga jalb etiladi.
O’quvchilar bilimi quyidagicha baholanadi:
A — 95-100 ball;
V — 85-92 ball;
S — 71-80 ball;
D — 65-70 ball;
G — 0-64 ball (qoniqarsiz).
Test natijalariga ko’ra qoniqarsiz baholangan o’quvchilar yil davomida ma’lum vaqt o’tkazib sinovdan qayta o’tkaziladilar. Bu sinovlarga o’quvchilarning sinf muloqotida qatnashganligining natijalari, og’zaki va yozma vazifalarning yechimlari ham ilova qilinadi. AQSH maktablarida chorak va o’quv yili natijalariga ko’ra ham o’quvchilar test sinovlaridan o’tkaziladilar.
Ba’zi shtatlarda, shuningdek, Nyu-Yorkda ham ta’lim departamenti tomonidan belgilangan imtihonlar ham o’tkaziladi.
AQSH maktablarida odatda, o’quvchilar o’quv yili davomida ikki marta o’zlashtirish tabeli olishadi. Ayrim shtatlarda bunday tabellar har bir fan bo’yicha 6 marttagacha beriladi. Har bir maktab o’quv yili boshlanishidayoq o’z o’quv tartibini oldindan belgilab oladi. U quyidagicha bo’lishi mumkin:
7 sentabr — o’quv yilining boshlanishi;
12 oktabr — Kolumb kuni munosabati bilan bayram;
21 oktabr — o’quvchilarning aqliy qobiliyatlarini aniqlovchi test sinovlari;
10 noyabr — insholar konkursi;
22-27 noyabr — dastlabki ta’tillar;
2 dekabr — kollejga kirish imtihonlarining birinchi bosqichi;
22 dekabr — Rojdestvo ta’tili;
13 yanvar — kollejga kirish imtihonlarining ikkinchi bosqichi;
26 yanvar — o’quv yili ikkinchi yarmiga o’tish imtihonlari;
24 fevral — yaxshi o’quvchilarni aniqlovchi milliy imtihonlar;
2 mart — kollejga kirish imtihonlarining uchinchi bosqichi;
5 aprel — 3-davraga o’tish imtihonlari;
12-20 aprel — bahor ta’tillari;
4 iyun — kollejga kirish imtihonlarining to’rtinchi bosqichi;
30 may — Xotira kuni;
12 iyun — bitirish kechasi;
20 iyun —yozgi ta’tilga chiqish kuni.
O’rta maktablarda o’quvchilarga o’zlari tanlagan yo’nalishlariga mos holda predmetlar tanlashda ma’lum erkinliklar bor. Masalan, ingliz tili, ijtimoiy fanlar, matematika, fizika predmetlari asosiy fan bo’lib, chet tillari, nafis san’at, kasb ta’limi predmetlari o’quvchilarning xohish - istaklariga qarab qo’yilishi mumkin.
O’rta maktab o’quvchilari kundalik faoliyatida yarim vaqtni o’quv sinflarida, qolgan vaqtni esa, laboratoriya, maydonlar, tajriba uchastkalari, amaliyot uchun mo’ljallangan joylarda o’tkazishadi. 10, 11, 12-sinflarda maktab – oila hamkorligi, ayniqsa, mustahkam bo’ladi. Chunki ayni shu bosqichda o’quvchilarning kasb-korlarga moyilligi to’la qaror topadi.
O’quvchilar va ota - onalarning istaklariga muvofiq, kasb-kor yo’nalishiga mos keladigan predmetlardan olinadigan saboqlarni ko’paytirish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, o’quvchi kelajakda qaysi sohaga o’z hayotini bag’ishlashga ahd qilgan bo’lsa, aynan o’sha yo’nalishdagi predmetlarni ustun darajada o’rganib, tayyorgarlik ishlarini olib boradi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, xulosa qilish mumkinki, AQSH o’rta maktablari o’z o’quvchilariga uch yo’nalishda: akademik, kasb - kor, umumiy yo’nalishlarda bilim beradi. Ayni vaqtda o’quvchilarga to’rt yo’nalishda hunar, kasb-kor asoslarini berib boriladi. Bular quyidagilar: