Mavzu: Baholovchi tashkilot tomonidan investitsiya loyihalarini ishlab chiqish Bajardi

2. Investitsiya loyihalarini ishlab chiqishda hujjatlashtirish va tahlil jarayonlari
Bino va inshootlar qurilishi loyihasi texnologik, qurilish va iqtisodiy qismdan iborat bo’ladi.
Texnologik qism tovar ishlab chiqarishni tashkil etish va uning texnologiyasi bilan bog‘liq loyiha qarorlarini, uskunalarning turlari va xarakterini, ishlab chiqarishning mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasini o’z ichiga qamrab oladi.
Qurilish qismi qurilish hajmi (bino va inshootlarning o’lchami, etajlar tuzilishi), konstruktiv qarorlar (materiallarni tanlash, yig‘ma konstruksiyalarni qo’llash), qurilishni tashkil etish loyihasi va boshqa kerakli hujjatlardan tashkil topadi.
Loyihaning iqtisodiy qismi loyiha joylashadigan joyni tanlash, korxona tarkibi va quvvatini aniqlash bilan bog‘liq hisob-kitoblarni o’z ichiga oladi.
Loyihalashtirish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:

• 
  texnik iqtisodiy asoslash (TIA);
  
• 
  texnik loyiha (asosiy loyihaviy qarorlar, qurilishning umumiy smeta qiymati, bo‘lg‘usi korxonaning texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlari);
  
• 
  texnik loyiha asosida amalga oshiriladigan ishchi chizmalar.
  

Bino va inshootlar qurilishini loyihalashtirish bir yoki ikki bosqichda amalga oshirilishi mumkin. Bir bosqichli loyihalashtirish tipovoy yoki takroriy individual loyihalar bo’yicha quriladigan korxona, bino va inshootlar, shuningdek, texnik jihatdan qiyin bo’lmagan qurilishlar uchun mo’ljallangan. Ikki bosqichli loyihalashtirish esa alohida bino va inshootlar uchun mo’ljallangan. Bunda bosqichlilik qat’iy belgilanmagan.
Investitsiya loyihasi to‘liq va mukammal hisob-kitoblar yordamida asoslangan yuridik hujjatlar to‘plami hisoblanadi. Shuningdek, investitsiya loyihasi investitsion tadbirkorlik va tashabbusning natijasi sifatida yaratilgan investitsion hujjat bo‘lib, investitsiyalar bilan ta’minlangan har qanday tadbirlar majmuasi bo’lib ham hisoblanadi, ya’ni u cheklangan muddat davomida foyda olish yoki ijtimoiy samaraga erishish yo‘lidagi bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq tadbirlar yig‘indisidir.
Loyiha ko‘lami va masshtabi deyarli har doim loyihani ishlab chiqish jarayonida aniqlanadigan o‘zgaruvchan miqdorlar bo‘lib kelgan. Qishloq xo‘jaligi yoki sanoat ishlab chiqarish loyihalari ko‘lami loyiha mahsulotiga bo‘lgan talabga ko‘ra belgilanadi. Boshqa hollarda loyiha ko‘lami avvalo, uni amalga oshiruvchi muassasalarning yoki ishlab chiqaruvchilarning imkoniyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ayrim loyihalar ko‘lami foydalanish mo‘ljallanayotgan hududiy va tabiiy resurslarning cheklanganligi bilan belgilanadi. Moliyaviy jihatlar, masalan, loyiha amalga oshirilgandan so‘ng uni ekspluatatsiya qilishga xarajatlar qilish zarurati ham loyiha ko‘lamini belgilashi mumkin.
Loyiha ko‘lami masalasiga tahliliy yondashish ham mumkin. Oddiy qilib aytganda loyiha uchun sof keltirilgan qiymat (SKq) maksimal bo‘lishini ta’minlaydigan ko‘lam optimal bo‘ladi. Bunday tahlil o‘tkazilishi uchun loyiha bir nechta alohida komponentlarga bo‘lib tashlanadi, so‘ngra bu komponentlar (o‘z xarajatlari va daromadlari bilan birga) texnologik jihatdan eng kichik bo‘lgan «bazis» loyihaga birlashtiriladi. Bundan keyin bazis loyiha hamda komponentlarning har bir kombinatsiyasi uchun SKq hisoblanadi. Oxirgi qo‘shilgan komponent uchun daromadning cheklangan ichki stavkasi diskont stavkasiga teng bo‘lmagunga qadar loyihaning izlanayotgan ko‘lami kattalashtirib borilaveradi. Ayni shu lahzada SKq butun loyiha uchun musbat bo‘ladi va maksimal darajaga yetadi. Loyiha bundan keyin ham kengaytirilganda qo‘shilgan komponentlar uchun daromadning cheklangan ichki stavkasi diskont stavkasidan past, SKq esa manfiy bo‘ladi.
Agar loyiha komponentlari o‘zaro chambarchas bog‘langan bo‘lsa, u holda iqtisodiy tahlilda daromadlar va xarajatlarni komponentlar bo‘yicha taqsimlash hech qanday mazmunga ega bo‘lmaydi. Shu tufayli turli komponentlar bo‘yicha daromad stavkasini aniqlash kerak emas. Bunday holda dastlab butun loyiha uchun SKq va daromadning ichki stavkasini aniqlash, so‘ngra loyihaning bir yoki bir necha komponentini o‘zgartirib, aytilgan ko‘rsatkichlarni oshirish mumkin yoki mumkin emasligini aniqlash kerak. Agar loyihaning alohida komponentlari bir-biri bilan deyarli bog‘lanmagan bo‘lsa, ular alohida-alohida tahlil qilinishi kerak.
Loyihaning turli komponentlari o‘zaro bir-birining o‘rnini bosadigan, bir-birini to‘ldiradigan yoki mustaqil komponentlar bo‘lishi mumkin.
Agar loyiha komponentlarini birgalikda amalga oshirishdan olinadigan manfaat ularning har biri alohida amalga oshirilganda olinadigan manfaatlar yig‘indisidan kam bo‘lsa, bunday komponentlar o‘zaro bir-birining o‘rnini bosadigan komponentlar hisoblanadi.
Agar loyihaning alohida komponentlaridan manfaat ko‘rilsa, ular o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi komponentlar deyiladi. Agar butun loyihadan ko‘rilgan manfaat alohida komponentlardan ko‘rilgan manfaatlar yig‘indisiga teng bo‘lsa, bu komponentlar mustaqil komponentlar deyiladi.
1-jadval