Mavzu. Biosfera ta’limot. Reja

---

Kelichev B 
1 

MAVZU. Biosfera ta’limot. 
 
 
REJA: 
1. 
Biosfera haqida Vernadskiy ta’limoti. 
2. 
Biosfera chegaralari va tarkibiy qismlari 
3. 
Biosferadagi moddalarning xossasi va funktsiyalari. 
4. 
Biosferada moddalarning aylanishi. 
 

---

Kelichev B 
2 
Biosfera haqida Vernadskiy ta’limoti 
Rus olimi V.I.Vernadskiy birinchi bo’lib sayyoramizdagi barcha 
tirik organizmlarning olamshumul ahamiyatini ochib berdi. Olimning 
fikricha tirik organizmlar Yer yuzasini o’zgartirishda eng kuchli omil 
hisoblanib, tog’ jinslari, suv, atmosfera qismlari hayot ta’sirida o’zgarib 
turadi va u biosfera (yunoncha “bios” – hayot, “sfera” – shar) deb 
ataladi. Biosfera Yer sharidagi eng yirik ekotizim deb qaralib, u ayrim 
ekotizimlarning yig’indisidan tashkil topgan. Bular litosfera (quruqlik), 
gidrosfera (suv havzalari), atmosferaning quyi qatlamlaridan iborat. 
Hozirgi vaqtda tirik organizmlar tarqalgan chegara biosferaning 17 km. 
qalinligini, ya’ni litosferaning 5-6 km gacha, dunyo okeanlarining 
tubigacha (10-11 km) va atmosferada 10 ka gacha balandlikni tashkil 
etadi. 
V.I.Vernadskiy 
sayyoramizdagi 
barcha 
tirik 
organizmlar 
yig’indisini “tirik modda” deb atab, biosferaning eng muhim tarkibiy 
qismi ekanligini ta’kidlaydi. Tirik moddaning umumiy vazni kimyoviy 
tarkibi va energiyasi kabi xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Biosferaning 
umumiy vazni 3.10
24
g, shundan tirik moddaning vazni 1,8 – 2,5.10
18
g. 
ga teng. Biosferaning ikkinchi tarkibiy qismi o’lik moddalar (iqlim, 
atmosfera, tog’ jinslari va boshqalar) hisoblanib, V.I.Vernadskiy 
ta’limoti bo’yicha ularning hosil bo’lishida tirik organizmlar 
qatnashmaydigan biosferadagi moddalar yig’indisi kiradi. Biosferada 
oraliq moddalar ham ajratilib, ular o’lik va tirik moddalarning 
birgalikdagi faoliyatidan hosil bo’ladi. Tirik organizmlar oraliq 
moddalar hosil bo’lishida yetakchi o’rinni egallaydi. Oraliq moddalar 
Yerdagi tirik moddaning faoliyati bilan bog’liq bo’lgan tuproq, 
emirilgan jog’ jinslari va barcha tabiiy suvlardir. Bulardan tashqari 
biogen moddalar ham mavjud. Ular tirik organizmlarning hayoti 
davomida hosil bo’ladi va o’zgarishlarga uchraydi. Ularga nihoyatda 
katta potentsial energiyaga ega bo’lgan toshko’mir, bitum, neft, ohaktosh 
va boshqalar kiradi. Shunday qilib, biosfera tirik modda ta’siridagi 
Yerning qobig’i hisoblanadi. Biosferada katta doirada moddalar 
aylanishi amalga oshadi.