Мавзу: болалар боғчасида тасвирий фаолият машғулотларини ташкил этиш ва уюштириш

Oilada bolalarni tasviriy faoliyat asosida maktabga tayyorlash.
Tasviriy faoliyat (rasmda, loy ishi, applikatsiya) bolalarda nafaqat qiziqish uyg‘otadi, balki ularni o‘rab turgan olamni o‘z ishida aks ettirishda, olamni ko‘z oldida yaxlit xolda namoyon etishida va umuman xar tomonlama shakllanishiga (estetik, aqliy, axloqiy) turtki bo‘ladi.
1-sinfning o‘quv dasturiga tasviriy faoliyat darslari kiritilgan, Ushbu faoliyatda bolalar rasm chizishga o‘rganishadi.
Qog‘oz va loy bilan ishlash qo‘l mexnati dasturiga kiritilgan.Shuning uchun uyida xamkorlikda rasm chizgan, loy bilan ishlash, qirqib yasashga o‘rgangan bolaning o‘z kuchiga bo‘lgan ishonchi, qo‘lda bajarish ko‘nikmalari yanada mustaxkamlanadi.
Tasviriy faoliyat bolani maktabga psixologik-aqliy tayyorgarligini oshiradi. Buni bolaning o‘zini tutishi va barcha xarakatlarni anglagan xolda bajarishida ko‘rishimiz mumkin.
Rasm chizish, loy bilan ishlash, applikatsiya mashg‘ulotlari, bolani o‘z vaqtini rejali taщkillashtirishga, boshlagan ishini oxiriga yetkazishga o‘z ishini yanada yaxshi va to‘g‘ri bajarishga, yangilik yaratishga, ma’lum ko‘nikma va malakalarni egallashga, diqqat bilan tinglashga va kattalar aytgan vazifalarni bajarishga o‘rgatadi.
Tasviriy faoliyat mashg‘ulotini o‘tkazish uchun zarur bo‘ladigan materiallar quyidagilar: qog‘oz, qalam, mo‘yqalam,bo‘yoq, yelim, qaychi, plastilin va xokazo.
Bolalar asosan yorqin ranglarni yoqtirishadi, ularni bo‘yoq va qalamlar to‘plami o‘ziga jalb etadi. Bo‘yoqlarni xar xil rangdaligi bolalarning dunyoni yorqin tasvirlashga imkon yaratadi va mazmunli rasm solishga turtki bo‘ladi.Shuning uchun rasmga yaxshi bo‘yoq materiallarini tanlash muxim.
Rasm chizish uchun xar xil materiallardan foydalanish mumkin, lekin bu xamma material xam muxim degani emas.
12 xil rangdagi qalamlar to‘plami, oddiy qalam (2m 3m) mo‘yqalam, akvarel bo‘yoqlari va rasm uchun qog‘oz kabi materiallarsiz bola mashg‘ulotini tashkillashtirib bo‘lmaydi. Albatta turli materiallar rangli mel, bola ishini yanada boyitib ko‘rsatadi va bu rasm chizish jarayoniga katta e’tibor talab qiladi, bola syujetga xos rang tanlashga o‘rganib qoladi, rasm va meteriallar o‘rtasidagi aloqa kabi masalalar bolani fikrlashga da’vat etadi. Har gal yangi-yangi rasm syujeti bilan bog‘liq materialni tanlash xam kerak emas. Bola bir material ustida ishlab uni to‘liq anglab olishi kerak.
Kattalar tasviriy faoliyatni uyda tashkillashtirishi, bola ishlashi uchun va material, uskunalar uchun aloxida joy, mashg‘ulot uchun kerak bo‘ladigan materiallarni tayyorlashi zarur. Bu bola mustaqil tarzda ishlashi uchun, kerakli narsalarni, chin dildan tayyorlashi va ish oxirida o‘z joyini yig‘ishtirib qo‘yishi uchun zarur.
Bolalarni mashg‘ulot uchun materiallarni oldindan tayyorlashga o‘rgatish kerak: qalamlarni o‘tkirlash, akvarel bo‘yoqlarini namlash ya’ni yumshab mo‘yqalamga oson yig‘ilishi uchun.
Bo‘yoq bilan ishlash uchun, bankada toza suv, yumshoq latta, mo‘yqalam suvini shimishi uchun kerak bo‘ladi. Bundan tashqari rangni aralashtirib, zurur rangni tanlash uchun palitradan foydalanish kerak bo‘ladi. Qog‘ozni rasm albomi va rasm daftaridan olishi kerak. Yupqa yozma varoq va oddiy daftar varoqlaridan foydalanish tavsiya etilmaydi.
Loy o‘rnida eng qulayi bu plastilin. Uni kaftlar orasida xarakatlantirib, qizdirib, yumshatib olish lozim. Buni bolani o‘zi bajarsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Applikatsiya uchun rangli qog‘ozdan foydalangan ma’qul. Daftar muqovasidan foydalanish xam mumkin. Eng muximi bola ishiga xurmat bilan qarash kerak. Bola rasm chizayotgan vaqtda unga xalaqit qilishi, xatosini to‘g‘rilash, e’tiborini boshqa narsalarga qaratish kerak emas. Bola diqqatini tez-tez boshqa narsalarga qaratish undagi psixik jarayonlarni buzadi.
Rasm va loy ishida: Qalamni to‘g‘ri ushla, qattiq bosma, rasmni extiyotlik bilan bo‘yagin, shoshilma kabi gaplar bilan tanbex berishning o‘zi yetarli. Buni bola jig‘iga tegmasdan sekin murojaat qilgan xolda bajarish kerak.
Mashg‘ulot paytida stolga tushadigan yorug‘lik muxim va bolani o‘tirishiga e’tibor qilish lozim. Agar bola biror narsani o‘xshatib chizgisi kelsayu lekin o‘xshatishga qiynalsa, odatda kattalarga yordam so‘rab boradi. Bunday xolatda qalam ushlab, rasm chizishga shoshilmaslik kerak, chunki bu xar doim xam yaxshi camara bermaydi. Rasmni xar safar kattalar chizib ko‘rsataversa, bunday bolalar yengillikka o‘rganib qolishadi va qiyinchilikni yengib o‘ta olmaydilar. Qiyinchilikni yuzaga kelish sababi, bu bolada ko‘rgazmali narsa xaqida aniq tasavvurning yo‘qligidadir. Shuning uchun bola shu narsa xaqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishi kerak. Agar shu narsani kitob va o‘yinchoqlar orqali ko‘rish imkoniyati bo‘lsa, albatta undan foydalanish kerak. Bola kerakli narsani rasmlar orqali o‘zi topsin. Kattalar esa bola rasmni topishi uchun ketgan vaqtni xisobga olishi kerak. Qidiruv uchun ko‘p vaqt sarf qilinishi kerak emas, chunki bola diqqati va xayoli boshqa faoliyatga ko‘chib, boshlagan ishni oxiriga yetkaza olmay qoladi. Bolaga yordam berish, rasmni qidirib topib, diqqat bilan kuzatish kerak. Bola rasm detallarini tushirib qoldiradimi yoki qo‘shadimi bu o‘ziga xavola. Eng asosiysi bola o‘z xolicha rasm chizsin.
Biz bolada asosan maqsad sari intilish xissini shakllantirish va doimo o‘z ishini oxiriga yetkazish kabi xislatlarni tarbiyalab borishimiz darkor. Har doim xam bola bir masho‘zida boshlagan rasimni oxiriga yetkaza olmaydi, sababi, vaqt yetmaydi yoki charchab qoladi. Bunday xolda bolaga rasmni keyin davom ettirishini maslaxat beriladi.
Ba’zida esa bola boshlagan ishini oxiriga yetkazmay turib, «Chizishni xoxlamayman» deb turib oladi. Sababi, ko‘pincha bola rasmni biron bir detalini chiza olmay qolsa, shunday qila boshlaydi. Aynan nima bolaga qiyinchilik tug‘dirayapti, shuni aniqlab, eng ma’qul bo‘lgan maslaxatni berish kerak. Agar gap bunda emas, balki bola xamma boshlagan ishini xam oxiriga yetkazmasligini aniqlansa, unday xolda bolaga yumshoq muomalada turib, ishni oxiriga yetkazish zarur ekanligi tushuntiriladi.
Tasviriy faoliyat natijasi bola tomonidan bajarilgan materiallarda (rasm, applikatsiya, yasalgan figuralar) namoyon bo‘ladi.
Iloji boricha ota-onalar bolaning qiziqishi, bajarayotgan ishi xaqida suxbatlashishi kerak. Eng avvalo boladan o‘z ishida nimani aks ettira olishi, aynan qaysi detal ustida qiynalayotgani va bajargan ishidan qoniqqanligi xaqida gaplashish zarur.
Eslatib o‘tish joizki, xaddan tashqari qattiqqo‘llik bolani ijodiy faoliyatini va o‘ziga bo‘lgan ishonchini so‘ndiradi. Shuning uchun tanbexni maslaxat tarzida berish maqsadga muvofiqdir.Ko‘p maqtov esa bolada o‘zboshimchalikni yuzaga keltiradi.
Hamkorlikda bajarilayotgan ish xaqidagi muxokama bolada o‘z ustida qayta-qayta ishlash o‘ziga to‘g‘ri baxo berish va kamchiliklarni to‘g‘rilash kabi xislatlarni tarbiyalaydi. Bu nafakat maktabda balki xayot davomida xam askotadi.
Rasm mashg‘ulotini xaftasiga 1-2 marta o‘tkazish kerak. Loy ishi xam xuddi shunday fakat applikatsiyani xaftasiga bir marta o‘tkazgan ma’qul. Agar bolada mashg‘ulotdan tashkari rasm chizish, kirkish, yasash istagi tug‘ilsa, unga imkoniyat yaratib berish lozim.
Mashg‘ulot vakti 25-30 dakikadan oshmasligi lozim. Shunday paytlar bo‘ladiki, bola o‘z ishini oxirigacha yetkaza olmaydi. Agar bunga vaqt sabab bo‘lsa, albatta bolaga o‘z ishini tugatishi uchun vaqt ajratish kerak. Bola bajarayotgan ish uchun ancha vaqt sarf bo‘lsa, unday xolda bolaga ishni boshqa payt tugatish kerakligini sekin va mayin oxangda tushuntirish lozim.
Tasviriy faoliyat mashg‘ulotiga nisbatan bola qiziqishini oshirib borish uchun ularni o‘rab turgan olam, tabiat, odamlar, jamiyat xayotidagi xodisalar xaqidagi ko‘pgina ma’lumotlarni berib borish kerak. Bola bilan suxbat qilish, sayr va ekskursiya uyushtirish, tabiat xodisalari, xayvon va qushlarni kuzatish, rasmli ko‘rgazmalar va qiziqarl kitoblar o‘qish bola tasavvurini boyitadi. Kattalar bolani atrofga nisbatan qiziqishini va mexr-muxabbatini oshirishlari kerak.
Ota-onalarning bolani o‘rab turgan olam, nimalarga e’tiborini qaratish, bo‘layotgan xodisalarga berayotgan baxosi ko‘p xolda bolani olamga nisbatan bo‘lgan munosabatiga bog‘liq.
Bolani olam xaqidagi tasavvurini kengayishida bolalar kitobi va kinofilm, diafilmlarni o‘rni katta. Rasm mashg‘ulotini o‘tkazish yo‘llari turli xil bo‘lishi zarur.
Birinchi xolda bola aniq bir predmetni chizsa:(masalan o‘simlik) ikkinchi xolda o‘qilsa kitobga illyustratsiya qilinadi, unda o‘rab turgan olamni tasvirlaydi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy mavzusi – insonlarni o‘rab turgan olamga oid bo‘lishi kerak. Bolalarga xamma narsa qiziq ko‘rinadi, shuning uchun ular o‘zi uchun xar kuni yangilik yaratishadi. Bolalar o‘z tasavvuridagi olamni qog‘ozga tushirib, bundan katta zavq olishadi.
Ota-onalar esa bolaning texnik qobiliyati, tasavvuri va olam to‘g‘risidagi tushunchasini xisobga olib qiziqarli mavzu tanlashida yordam berishlari kerak.
Tayyor ko‘rgazmani qog‘ozga to‘g‘ri tushira olish xam bir maxorat. Bola bilan esa kompozitsiyani rasm qog‘oziga to‘g‘ri tushira olish xaqida qog‘ozga to‘g‘ri tushira olish xaqida gaplashish juda muxim. Bolalar kitobidan ilyustratsiyali rasmlar va rassomlar ishini bolalarga ko‘rsatib o‘tish zarur. Bolaga shunday materialdan foydalanishni maslaxat berish kerakki, rasmda u yoki bu mavzular aniq ko‘rinishga ega bo‘lsin. Masalan qish tasvirini bolalar bo‘yoq yoki guash orqali aniq tasvirlab bera oladi.Baxor peyzajini akvarelda yoritib bergan ma’qul.
Bola xayotidagi biror bir voqea yoki umumiy bir ko‘rinishdagi bola qalam yoki bo‘yoqlar yordamida qog‘ozga tushirishi kerak.
Shuni esda tutishi kerakki, qalam bilan chizish o‘zoq vaqtni oladi va qalamni kuch bilan bosib bo‘yash, uni qattiqligini xisobga olganda bolaga biroz qiyinchilik tug‘diradi. Shuni xisobga olib, bolaga katta xajmdagi qog‘oz berish tavsiya etilmaydi va bo‘yash uchun qalamdan foydalanmagan ma’qul. Agar bola rasmni shoshilib, e’tiborsizlik bilan chizayotgani yoki charchaganini sezsak, unga rasmni keyin davom ettirish xam mumkinligini tushuntirish lozim.
Agar syujet ko‘rsatmasi yorqin ranglardan foydalanishni talab qilsa, bunday xolda guash va temperdan foydalanish kerak.
Bola kitobda tasvirlangan illyustratsiyaga xos rasm chizayotganda, ma’lum personajlar xarakatiga kirishib ketadi. Ular bilan birga xam xayajonlanadi xam xavotirga tushadi.
Syujetdagi ko‘pgina personajlarni xarakatdagi xolatini tasvirlash bolaga qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Ota-ona bola imkoniyatini xisobga olib qo‘lidan kelgan personajni tasvirlab chizishni tavsiya etishi zarur. Bolalar uchun ertakning syujetli-ko‘rgazmali tomonini yoritib berish oson kechadi. Masalan: quyon va bo‘g‘irsoq uchrashuvi, Zumrad va Qimmat uchrashuvi va xokazo. Lekin bolaga xar safar ertakni faqat syujetli tomonini yoritib chizdirsak noto‘g‘ri bo‘lar edi.
Bolalarda fantastik obrazlarni tasvirlash kuchli bo‘ladi va ular fantaziyasini o‘stirish o‘ta muximdir. Shuning uchun bolaga sexrli daraxt. Afsonaviy bog‘, sexrli qush rasmini chizish tavsiya etiladi. Bu rasmlarda bola ijodiy yondoshishi kerak. Bola bilan oldin suxbat o‘tkaziladi: «Ishni nimadan boshlash kerak? Tasavvuringdagi obrazni qog‘ozga qanday tushirasan?» kabi savollar beriladi. Bunday savollar bolaga ko‘rgazmaniko‘z oldiga keltirib ko‘rishiga va anglab yetishiga yordam beradi.Rassomchilik san’atining foydali bir ko‘rinishi – naturadir.
Natura bolani qabul qilish doirasini atrofga nisbatan diqqat va tasavvurini boyitib, ko‘zatuvchanligini oshiradi. Buning uchun oddiy bir predmet tanlanadi. Masalan barglari aniq bo‘lgan aloxida-aloxida joylashgan uy gullari yoki guldastadagi gul. Tanlangan predmet xammaga yaqqol ko‘rinarli qilib qo‘yiladi.
Bolaga ob’ektni diqqat bilan Kuzatishtaklif qilinib,ayniqsa gul va barglarning joylashishi ketma-ketligiga, gul, guldon formasiga nisbatan qiziqish uyg‘otiladi. Iloji boricha guldon shaklini qo‘l bilan silab ko‘rsin.
Bolalar o‘yinchoq rasmlarini chizishni yaxshi ko‘rishadi. Agar bola mavzuga xos rasm chizishga qiynalsa, bunday xolda o‘yinchoq rasmini chizishga maslaxat bering. Buning uchun bolaga chizish oson bo‘lgan va bola o‘zi tanlagan o‘yinchoqni beriladi. Avvalo o‘yinchoqni tuzilishiga, shakliga, ranggiga e’tibor berish, o‘yinchoq qismlariga diqqatini qaratish kerak.
Eng qadimgi san’at asarlaridan biri bu dekorativ san’atdir. Odamlar uy, idish va kiyimlarini ushbu san’at ko‘rinishi asosida yasatishga urinishgan.
Bolalarni ushbu san’at turi bilan tanishtirish o‘ta muxim. Ko‘pgina shaxar va tumanlarda maxsus san’at muzeylari mavjud. Bola ijodkorligi va estetikasini oshirish uchun albatta mo‘zeyga olib borib, san’at turlari bilan tanishtirish zarur.
Naqsh va dekorativ kompozitsiyalar yaratishni ko‘proq qizlar xush ko‘rishadi. O‘g‘il bolalarni xam bu qiziqarli rasm turi bilan tanishtirish maqsadga muvofiq. Bolani ushbu san’at turi orqali tasavvurini yanada kengaytirish uchun dekorativ mato, ma’lum dekoratsiya asosida yasalgan idishlar, dastro‘mol va boshqa turli xil narsalarni ko‘rsatib baxo berish tavsiya etiladi. Bola diqqatini naqsh elementlariga (geometrik forma, gul, barg, qush) qaratish va ularni naqshda ritmik joylashtirishga ko‘maklashish zarur. Bola rasmlarni qalam va bo‘yoqlar bilan bezatishi kerak va ko‘ngliga yoqqan dekorativ bezakni tanlashi mumkin. Bola uchun qiyin bo‘lmagan naqshni tanlab, xudi shunga o‘xshatib, naqsh chizishni taklif qilish lozim. Chizilayotgan naqsh elementlari, chiziqlari uzunligi 15-20 sm, eni 5-6 sm ni ko‘zdan kechirib chiqiladi. Agar bu bolaga qiyinchilik tug‘dirsa, bolaga naqsh elementlarini ma’lum shaklga keltirishni taklif qilinadi. Masalan: to‘rtburchak (dastro‘molcha, salfetka) misolida keltirilib, ushbu shakl chet qismi va o‘rtasini naqshlar bilan bezatiladi. Doira (likopcha) shaklida esa naqshni o‘rtaga yoki o‘rta va chetga joylashtirish mumkin.
Dekorativ kompozitsiyani yaratishda bolalar ma’lum shakl va shakllarni bir necha marta takrorlab chizishi mumkin, lekin undagi naqshlar turli xil bo‘lishi shart.
Bola tanlagan rasm mavzulari turlicha bo‘lishi kerakligi xaqida gapirildi. Bolalar odatda bilgan rasmlarini qayta-qayta takrorlab chizishadi. Bunday xolatda bolaning chizish malakasi boyimay, tasavvuri o‘smaydi. Shuning uchun xar xil mavzu va turli mazmundagi rasmlarni chizdirish foydadan xoli emas.
Tasviriy faoliyat estetik tarbiyani shakllantirish bilan birga bolani chizish malakasini oshirib, xamda maktabga tayyorlaydi va shu asosda qo‘l muskullarini shakllantirib yozishga o‘rgatadi.
Nafaqat rasmchilik balki tasviriy faoliyatning barcha turlari: applikatsiya, loy, to‘qish, qurish-yasash bolani qo‘l musqo‘llarini shakllantiradi. Lekin rasm chizish faoliyati boshqa tasviriy faoliyatdan farqli o‘laroq, bolani yozishga nisbatan tayyorgarligini oshiradi, sababi ruchkaga yaqin qurollardan (qalam, mo‘yqalam) qurollardan foydalanish xisoblanadi.
Psixologlar fikricha, yozishni o‘rganish uchun grafik va texnik malakalarni ko‘zatib, bajarish muxim, bunda xarf elementini to‘g‘ri o‘xshatib chizish yoki ma’lum xarf formasini bir-biri bilan to‘g‘ri birlashtirish xisobga olinadi.Mashg‘ulot paytida ruchkani to‘g‘ri ushlab, qo‘lni oxista xarakatlantirish muxim.
Sanab o‘tilgan ko‘pgina malakalar rasm chizishda qo‘llaniladi. Agar bola diqqat e’tiborini to‘g‘ri o‘tirgan xolda rasm chizishga o‘rgatsak, ya’ni qog‘ozni buklamay, suyanmasdan, qalam va mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlab, boshlagan ishini oxiriga yetkazish kabi faoliyatlarni namoyon qilsak, bola maktabga chiqqach, ma’lum talab va qoidalarga tez ko‘nikib ketadi va yozishga qiynalmaydi. Agar kattalar bolalar kattalarga o‘tirish va yozish texnikasini o‘rgatishmasa, bola maktabda xam noto‘g‘ri o‘tirish va ruchka, qalamni noto‘g‘ri ushlash oqibatida o‘z ishini bilmagan xolda barmoqlari bilan yopib qo‘yadi. Yozuvga o‘rgatish uchun bola qo‘l xarakatlarini tekis yo‘naltirishga o‘rgatish kerak. Rasm chizishda bu xarakatlarni naqsh elementlarini namoyon etishida ko‘rish mumkin. Masalan:rasmni bo‘yayotganda qalamni bir tomonga yo‘naltirish. Bolaga rasmni shoshilmasdan, ozoda bajarishga o‘rgatish kerak. Bola o‘z ishi va xarakatini boshqara olishi kerak. Masalan: katta gurux tarbiyalanuvchilari rasmni bo‘yayotganda belgilangan chiziqdan chiqarmasdan bo‘yashlari kerak. Harflarini bir tekisda yozish uchun bolalar barmoq xaraktlarni mashq qilish kerak. Bu xarakatlar xar mashg‘ulotda takrorlab va mustaxkamlanib boriladi.
Mashg‘ulotdan tashqari kattalar bolaga oq qog‘oz berib, dekorativ san’at turiga xos turli chiziq burma shakllarni chizish taklif qilishlari mumkin.
Bolani qo‘li qancha ko‘p xarakat qilsa, uning mustaqil, tekis va chiroyli yozishi xam shuncha oson bo‘ladi.
Yozuv – o‘z qonun-qoidalari va afzalliklariga ega spesifik faoliyat.
Bolalarni yozishga urgatish uchun, ma’lum mashklar yordamida xar mashg‘ulotda yozdirishimiz kerak.Buning uchu nota-onalarga yordam tarikasida yozuv daftarini olishimiz mumkin.Bola bu mashklarni tez-tez takrorlab yozish malakasiga ega bulishadi.Yozuv daftaridagi nuktalarni birlashtirish asosida xarflar yigindisini yoki kiska so‘zni xosil kilishadi.
So‘zni yozib bulgach, bola yozishdan tuxtaydi.Qo‘l va ko‘zlar dam oladi.Bu esa o‘z navbatida yozgan mashklarini kurib, taxlil kilishga va tugirlashga imkon yaratiladi.
Bola kilgan xatolikni ota-onalar tugirlab borishi kerak. Bola yozayotgan paytda uning qo‘l xarakatiga, kalam, ruchkalarni to‘g‘ri ushlab yozishga e’tibor berish kerak.
Bola yozuv xakidagi ma’lum ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lgandagina bolani yozishga urgatgan ma’qo‘l. Yozishni yanvar va fevral oyidan boshlagan ma’qul. Mashg‘ulotni xaftada 1-2 marta o‘tkazish kerak. Tasviriy faoliyatni barcha turlarini ota-onalar o‘zi oilada olib borishlari mumkin.Bu bolani estetik tarbiyalaydi va maktabga tayyorlaydi.