Mavzu: Boshqaruv maqsadi va funksiyalari

Bug’alteriya hisobi va audit fakulteti
DBR-58 guruhi talabasi
Xalilov Mustafoning
Menejment fanidan
Boshqaruv maqsadi va funksiyalari
Mavzusida mustaqil ishi

Mavzu: Boshqaruv maqsadi va funksiyalari

Menejmentning funksiya va tamoyillari
Menejment (ingl. Management) — boshqarish, tashkil etish) — maxsus boshqarish faoliyati; boshqarish toʻgʻrisidagi fan. M.ning holati ishlab chiqarish samaradorligiga, texnika va texnologiya darajasi hamda ishchi kuchining sifatiga taʼsir koʻrsatadi. M.fanining mazmuni boshqaruv tizimi va boshqaruv obʼyekti orasidagi oʻzaro munosabat boʻlib, uning asosiy vazifasi boshqaruvning zamonaviy usullarini, rahbarlik sanʼati sirlarini oʻrganishdan iborat. Boshqaruv — tanlov, qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat etish jarayonidir. Uning asosiy maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha boʻgʻinlarda ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. M. Ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-huquqiy, kibernetika va boshqa fanlar bilan aloqadordir.
Menejment jarayoni mazmuni
Menejment butun boshqaruv tizimining uzluksiz amal qilishi jarayonini ifodalaydi.U mehnat jarayonining barcha xususiyatlariga ega. Umuman menejment jarayonini texnologiya (qanday amalga oshiriladi), tashkil etish (kim va qanday tartibda) nuqtai nazaridan tavsiflash mumkin. Boshqaruv jarayoni mazmunining uch jihatini ajratish mumkin: texnikaviy, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ijtimoiy.

• 
  Texnikaviy jihatdan bu mahsulot ishlab chiqarish, metall yoki neft ajratib olishni boshqarish;
  
• 
  Ishlab chiqarishda – bu ishlab chiqarishni tashkil etish jarayoni, ya’ni bo’linma, sex, korxonalar o’zaro ta’sirini boshqarish;
  
• 
  Iqtisodiy jihatdan ishlab chiqarish, ish kuchi va butun iqtisodiy munosabatlar tizimiga rahbarlik qilish;
  
• 
  Ijtimoiy jihatdan – bu mehnat jamoasi ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, insonni tarbiyalashdir.
  

Boshqaruv jarayoni texnologiyasi boshqaruv xodimlari tomonidan bajariladigan operatsiya va amallardan iboratdir.
Shunday qilib, menejment jarayoni rahbar va boshqaruv apparatining qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun kishilarning birgalikdagi faoliyatini muvofiqlashtirish bo’yicha maqsadli harakat qilishidir.
U tizimning holatini baholash, uni yaxshilash yo’llarini izlash yoki undagi salbiy xislatlarni bartaraf qilish bilan bog’liq ishlarni tavsiflaydi.Muammo bosqichida tizimning hozirgi holatining uni rivojlantirish maqsadiga nisbatan mavjud qarama-qarshiliklarini aniqlash ko’zda tutiladi.Qaror qabul qilish bosqichi rahbarning amalda tashkiliy faoliyatiga o’tishini ifodalab, qaror qabul qilish bilan boshqariladigan tizimga ta’sir o’tkazila boshlanadi.
Bular axborot olish va qayta ishlash vositalari va an’anaviy orgtexnika vositalaridir. Boshqaruv operatsiyasini amalga oshirish usullari – axborot-tahlil va tashkiliy faoliyatdir. Axborot-tahlil faoliyat axborot yig’ish, saqlash, tarqatish va qayta ishlash; tahlil, hisob, qarorlar variantlarini ishlashdan iborat; tashkiliy faoliyatga – tushuntirish, ishontirish, rag’batlantirish va vazifalarni taqsimlash usullari, faoliyatni nazorat qilish, majburlash va h.zo.lar kiradi. Boshqarish uchun faqat nimani qanday qilishni hal etish emas, balki tashkil etish, qiziqtirish, ishontirish, tushuntirish, nazorat qilish ham zarur.Ayni shu operatsiyalar yig’indisidan rahbarning tashkiliy faoliyati tashkil topadi.
Boshqaruv jarayonini tashkil etishda biznes-reja va ta’minot, moliyalashtirish va biznes-reja; narxni belgilash va kredit berish funksiyalarini bog’lashni ta’minlash, boshqaruv tizimi ayrim unsurlarini (maqsad-usul, maqsad va kadrlar, qarorlar va usullar, usullar va tarkib) muvofiqlashtirish, boshqaruv kadrlarini tayyorlash, fan-texnika yutuqlarini joriy etishni ta’minlash zarur.

Korxonalarga erkinlik va mustaqillik berilishi bilan hal qilinishi lozim bo’lgan boshqaruv jarayonini tashkil etish bilan bog’liq muhim muammo rasman bir-biri bilan bog’liq bo’lmagan boshqaruv tashkilotlari o’rtasidagi gorizontal aloqalarni amalga oshirish bo’lib qoldi (masalan, korxona va mahsulot iste’molchilari, xom ashyo bilan ta’minlovchilar va korxona o’rtasida va h).

Boshqarish maqsadlari
Hamma boshqaruvning uzluksiz ishlash jarayoni menejmentdir.Bu boshqaruv apparatining mehnat jarayonidir. Umumiy holda menejmentni quyidagicha tavsiflash mumkin: texnologiya nuqtan-nazaridan (qanday bajariladi), tashkillashtirish (kim tomonidan va qanday tartibda) va mazmunan (aniq nima qilinadi).
Menejment iqtisodiy nuqtai-nazaridan – bu, avvalo, hamma iqtisodiy muammolarni boshqarish tizimsi, insonlarni boshqarish.Menejment ijtimoiy nuqtai-nazaridan – bu, avvalo, mehnat jamoalari ijtimoiy talablarini qondirish, insonni tarbiyalash.Menejment jarayoni texnologiyasi esa boshqaruv apparati xodimlarining bajarayotgan amaliy ishlaridir.
Shunday qilib, menejment jarayoni qo’yilgan masalaga erishish uchun boshqaruv apparati rahbari va odamlarning kelishilgan holda hamohang faoliyat ko’rsatishidir.
Muammolar bosqichida tizimni joriy holatidagi asosiy qarama-qarshiliklar, tizim ishini yaxshilash uchun nimalar qilish kerakligi aniqlanadi.Yechim bosqichi rahbarning amaliy ishlarga o’tish faoliyatidir.Qaror qabul qilinishi bilanoq boshqariluvchi tizimlarga aniq ta’sir ko’rsatiladi, alohida oddiy boshqaruvga oid harakatlar bajariladi.
Menejment jarayoni uslubi quyidagilar: axborot-analitik va tashkiliy ishlar.
Axborot-analitik ishlar quyidagilardan iborat: axborotlar yig’ish, tahlil etish, axborotni qayta ishlash va uzatish, boshqaruv qarorlari variantlarini ishlab chiqish, boshqaruv qarorlari variantlariga doir axborotlarni saqlash va boshqalar.
Tashkiliy ishlar quyidagilardan iborat: tushintirish, ishontirish, rag’batlantirish, topshiriqlarni taqsimlash, ijroni nazorat qilish, ta’sir etish va boshqalar.
Insonlarni boshqarish nafaqat qarorlar qabul qilish bilan, balki uni bajarilishni nazorat qilishni ham taqozo etadi.Afsuski, ko’p holatlarda hayotimizda menejment jarayoni bajarilishi har taraflama tashkil etilmaydi, uni tashkiliy, mazmunan, texnik tomonlari o’zaro bog’lanmaydi.
3. Menejment funksiyasi klassifikatsiyasi va tushunchasi
Menejment jarayoni mazmuni uning funksiyalarida ko’rinadi.Menejment funksiyasi deyilganda boshqaruvga doir ma’lum masalalarni yechishga yo’naltirilgan bir turli ishlar yig’indisi tushuniladi. Boshqaruv organlari va ijrochilar ma’suliyatli boshqarish funksiyasini belgilaydi. Bu vazifalar funksional bo’lim to’g’risidagi Nizom va mansabdor boshqaruvchilar uchun ko’rsatmalarda o’z ifodasini topadi. Boshqaruv jarayonining funksional tahlili har bir funksiya uchun ish hajmi asoslarini tashkil etadi, boshqaruvchilar sonini belgilaydi va boshqaruv tizimini loyihalashtiradi.
g) muvofiqlashtirish – texnik, iqtisodiy, ijtimoiy masalalarni birga hal etishda barcha boshqaruv funksiyalarining kelishi. Bundan o’zaro aloqa o’rnatiladi, amaldagi me’yor va me’yoriy hujjatlardan chetlanilsa ogohlantiriladi.
d) rag’batlantirish – bu inson omilini keng demokrataya asosida faollashtirish, uning manfaatlari yo’lida g’amxo’rlik qilishni boshqarish;
ye) hisob va nazorat – bu boshqariluvchi tizim holatining nazorat va hisobga olish, ishni bir me’yorda ta’minlashni boshqarish.
Agar boshqariluvchi ob’ekt o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lsa, boshqaruv funksiyalari ham faoliyat ko’rsatadi. Biroq, korxona timsolida quyidagi funksiyalarni ajratish mumkin:

1. 
   Asosiy ishlab chiqarishni boshqarish;
   
2. 
   Yordamchi ishlab chiqarishni boshqarish;
   

v) mahsulot sifatini boshqarish;
g) mehnat va ish haqini boshqarish va boshqalar.
Har bir aniq funksiya menejment funksiyasining tarkibiy qismi bo’lib, ular o’z navbatida yana bir necha qismga bo’linadi. Masalan, asosiy ishlab chiqarishni boshqarish, marketing, rejalashtirish, rag’batlantirish va boshqalarni o’z ichiga oladi. Hamma funksiyalar o’zaro aloqada bo’ladi.
4. Bozorning menejment funksiyasiga ta’siri
Bozor muhitining tez o’zgarishi korxonaga doim “tashvish” keltirib turadi. Aholi daromadi, xarid qilish qobiliyati, mahsulot va xizmatlarga bo’lgan talab, demografik sharoit tee-tez o’zgarib turadi.
Masalan, aholi turmush darajasining o’sishi diltortar tovarlarga ehtiyojni oshiradi.Shunday tovarlarga talabni qondirgan korxona katta foyda oladi. Bozor munosabatlarining o’zgarishi ishlab chiqarish va boshqarishning o’zgarishini talab etadi. Menejment funksiyasini o’zgartirishga ehtiyoj tug’iladi. Yana quyidagilar qayta ko’riladi:
Rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, rag’batlantirish, hisobga olish, nazorat qilish va boshqalar.
Bozor munosabatlariga o’gish, barcha Nizom, yo’riqnomalar qonunga zid me’yoriy huquqiy hujjatlarni qayta qurishni talab etadi. Boshqarish, lizing, moliya va kredit, narx belgilash va rejalashtirishda yangi nizomlar qabul qilinadi. Quyi va yuqori tashkilotlar o’rtasida oshkoralik kengayadi, boshqaruv organlari funksiyasi o’zgaradi.
Mehnatning pirovard natijasiga qarab xodimlarni rag’batlantirish ko’ndalang turadi.Bunda moddiy rag’batlantirish bilan birga xodimlarni ma’naviy rag’batlantirish usuli qo’llaniladiki, aksariyat hollarda u katta samara beradi.
Shunday qilib menejment funksiyasi hech qachon so’nmaydi, u doim aniq milliy holatlarni hisobga olgan holda, hamda inson ruhiyatidagi o’zgarish jarayonlariga qarab takomillashaveradi.
Boshqarish usullari to’g’risida tushuncha
Boshqaruv usullari bu boshqaruv sub’ektining boshqaruv ob’ektiga maqsadli yo’naltirilgan ta’sir o’tkazishning usullari, ya’ni boshqaruvchining u boshqarayotgan ishlab chiqarish jamoasiga qo’yilgan maqsadlarga erishish jarayonida uning faoliyati muvofiqlashuvini ta’minlashdir.
Boshqaruv usullari vositasida iqtisodiy jarayonlarga va ishlab chiqarish qatnashchilariga moddiy, moliyaviy, energiya, mehnat resurslarini imkoni boricha kam sarf qilib yuqori natijalarga erishish maqsadida ta’sir etiladi. Ishlab chiqarish samaradorligi ko’p jihatdan boshqaruv usullari mukammalligi va to’g’ri shakllanligi bilan uzviy bog’liqdir.

Boshqaruv usullari boshqaruv fanida muhim o’rinni egallab, boshqaruv qonun va tamoyillari bilan uzviy bog’liqdir. Mehnat jamoasiga ta’sir etish usullari orasida boshqaruv mexanizmi uchun bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv ob’ektiv qonunlari talablariga muvofiq keluvchilarigina eng maqbul va maqsadga muvofiq deb hisoblanadi. Buning mohiyati shundaki, boshqaruv usullari bozor iqtisodiyotiga mansub qonunlar tizimi bilan uzviy bog’liqdir.

Boshqaruv usullari tashqi va ichki omillar ta’sirida o’zgaradi. Tashqi omillarga: tashqi va ichki sharoit o’zgarishi, iqtisodiyotni boshqarishda tub islohatlarni amalga oshirish, xalq xo’jaligining texnikaviy qurollanganlik darajasini boshqarish tizimida o’zgarishlar (iqtisodiy islohatlar, iqtisodiyotni boshqarishning tarmoq tizimidan hududiy tizimiga o’tish va x.k.) kiradi. Ichki omillar jumlasiga: yirik ishlab chiqarish birlashmalarini tashkil etish asosida ishlab chiqarish konsentratsiyasini amalga oshirish; korxona kattaligi o’zgarishi natijasida uning bir guruhdan ikkinchisiga o’tkazilishi; ishlab chiqarish ixtisoslashish darajasi o’zgarishi; mehnatning texnika bilan ta’minlanish darajasi yaxshilanishi; ishlab chiqarishni rejalashtirish va jadal tartibga solishning mavjud usullarini takomillashtirish va yangilarini joriy qilish (tarmoqli rejalashtirish va boshqarish; ishlab chiqarishni uzluksiz tezkor rejalashtirish, ishlab chiqarishni boshqarishni avtomatlashtirilgan tizimini qo’llash va x.k.) kiritish mumkin.
Boshqaruv usullari bevosita ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga ta’sir etuvchi ishlab chiqarish usuli rivojlanishi va jamiyat ishlab chiqarish kuchlari o’sishi bilan o’zgarib boradi. Iqtisodiyot muvaffaqiyatli rivojlanishda boshqaruv usullarini to’g’ri tanlash ham muhim ahamiyatga ega.
Boshqaruv usullarini iqtisodiyotning ma’lum aniq sohalarida amal qilishning turli yo’llari orasidagi umumiy hodisa sifatida ajratish mumkin.Masalan, boshqaruv darajalari bo’yicha boshqaruv usullari (davlat sektorini boshqarish usullari, sex, korxona, birlashma, mintaqani boshqarish usullari), yoki tarmoqlarni boshqarish usullari (sanoat, transport, qishloq xo’jaligini boshqarish usullari) haqida so’z yuritish mumkin.Shuningdek, turli sub’ektlri tomonidan qo’llaniladigan boshqaruv usullarini ajratib ko’rsatish mumkin.Davlat boshqaruvi usullari jamoat tashkilotlarini boshqarish usullari. Yoki iqtisodiyotning ayrim sohalarida qo’llaniladigan boshqaruv usullarini (ishlab chiqarishni, moliyaviy sohani, fan va maorifni boshqarish usullari)ni ham ko’zda tutish lozim.
Xalq xo’jaligini boshqarishda quyidagi usullardan foydalaniladi: iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, psixologik va huquqiy. Boshqaruvning bu usullari o’zaro uzviy bog’liqdir, shu sababli ularning birortasiga ortiqcha ahamiyat berish butun ishlab chiqarishning normal borishi buzilishiga olib keladi.Hozirgi davrda bozor iqtisodiyotini boshqarishning iqtisodiy usullari muhim ahamiyat kasb etmoqda.
2. Boshqaruvning iqtisodiy usullari
Boshqaruvning iqtisodiy usullari kishilarga iqtisodiy manfaatlar orqali ta’sir ko’rsatadi.
Iqtisodiy usullarning mohiyati xodimlar va ishlab chiqarish jamoasiga ular manfaati bo’lishini ta’minlovchi iqtisodiy sharoit yaratishdan iboratdir. Boshqaruv usullari tizimida iqtisodiy usullar yetakchi o’rinni egalaydi.
Iqtisodiy usullar iqtisodiy ta’sir vositalari yig’indisidan (narx, kredit, biznes-reja, foyda, soliqlar, ish haqi, iqtisodiy rag’batlantirish va hokazo), ya’ni xo’jalik faoliyatiga ta’sir etishning har bir jamoa mos xo’jalik bo’g’ini bilan uzviy aloqada amal qilishini ta’minlovchi tadbirlaridan iboratdir.
Shunday qilib, boshqaruvning iqtisodiy usullari juda keng imkoniyatlarga ega bo’lib, ular mohirona va o’z vaqtida tashkiliy-farmoyish, ijtimoiy-psixologik va huquqiy usullar bilan qo’shib olib borilgan taqdirda yaxshi natijalarga erishish mumkin.
Korxonalar, aksioner jamiyatlari, firmalarda muhim boshqaruv usullaridan biri – biznes-rejalardir.U iqtisodiy jarayonlarni umummilliy manfaatlarni ko’zlab, xo’jalik amaliyotida ob’ektiv iqtisodiy qonunlardan foydalanish asosida, ongli ravishda, bir maqsadga intilgan holda boshqarishning o’zaro uzviy bog’liq tizimidan iboratdir.
Biznes-reja vositasida hal etiladigan asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: iqtisodiyot rivojlanishi yo’nalishlari va maqsadlarni amalga oshirish yo’llarini ko’rsatish, iqtisodiyotning barqaror, mutanosib o’sishini ta’minlash, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni tarmoqlar va ishlab chiqarishlar o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlash, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy etishni ta’minlash; tarmoqlararo integratsiya, tarmoq ichida ixtisoslashuv va sanoat kooperatsiyasini chuqurlashtirish; xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini tezkor tartibga solish va koordinatsiya qilish.
Biznes-reja korxona, aksionerlar jamiyati, konsernlar faoliyatining hamma tomonlarini: mahsulot ishlab chiqarish va sotish; moddiy-texnikaviy ta’minot va ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish, mehnat va ish haqi, jamoada ijtimoiy jarayonlar va x.k.larni qamrab oladi. Bozor munosabatlari sharoitida ularga rejalashtirish borasida keng huquqlar beriladi.
3. Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usuli
Xo’jalik tashkilotlarining ishlab chiqarishni boshqarish bo’yicha faoliyati boshqaruvning turli tashkiliy-farmoyish usullarini qo’llash bilan bog’liqdir.Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlar samarali faoliyat yuritishini ta’minlovchi ta’sir etish tizimidan iboratdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari iqtisodiy usullarni to’ldirib, bozor iqtisodiyoti qonunlari. Huquqiy aktlarni hisobga olish va bajarishga asoslanadi.
Nima sababdan boshqaruvning ma’muriy-farmoyish usullari ma’muriy shakllar bilan qo’shib olib boriladi. Bu ko’p hollarda tashkiliy ta’sir ma’muriy huquqni qo’llash, ya’ni qaror va farmoyishlarni amalga oshirishga asoslanadi. Lekin, «boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usuli» tushunchasi «ma’muriy boshqaruv usuli» tushunchasidan bir muncha kengdir, chunki tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvning turli darajalariga turli ko’lamda va shaklda tashkiliy ta’sir etishni o’rganish masalalarini ham qamrab oladi. Tashkiliy-farmoyish usullari tashkiliy aniqlikni ta’minlaydilar, tashkiy tizim, boshqaruvning har bir bo’g’ini vazifalarini belgilab beradi, boshqaruv apparati intizomi va faoliyati samaradorligini ta’minlaydi, ishda tartib o’rnatadi, qaror, farmoyishlarni bajaradi, kadrlarni tanlaydi va joy-joyiga qo’yadi va x.k. Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usullari ularning ishlab chiqaruvchilarga ta’sir etish manbaalari va yo’nalishlari bo’yicha turlarga ajratiladi. Bunga bog’liq holda ta’sir etishning tashkiliy-farmoyish usullari uch guruhga bo’linadi: tashkiliy-barqarorlashtiruvchi, farmoyish va intizom.
Ta’sir etishning farmoyish usullari cheklovchi hujjatlarda ko’zda tutilmagan mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda kundalik jadal boshqarish maqsadida qo’llaniladi. Farmoyish ta’sirining asosiy maqsadi boshqaruv apparatining aniq harakati, boshqaruvning barcha bo’linma va xizmatlari barqaror ishlashini ta’minlab berishdan iborat. Ta’sir etishning farmoyish usullari buyruq, farmoyish, ko’rsatma va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi.
Buyruq – bu rahbarning qo’l ostidagi xodimlardan ma’lum vazifani bajarishni yozma yoki og’zaki ravishda alab qilishidadir.Buyruq faqat chiziqli boshqaruv tizimi rahbari tomonidan beriladi. Farmoyish – xodimlardan ayrim ishlab chiqarish va xo’jalik masalalarini hal etishni talab qilishdir. Farmoyish boshliq o’rinbosarlari, xizmatlar boshliqlari, ular ega bo’lgan vakolatlari doirasida beriladi.Boshqaruv amaliyotida qo’llaniladigan ta’sir qilish usullaridan biri – og’zaki ko’rsatmadir.Ta’sir qilish usullaridan biri – og’zaki ko’rsatmadir.Ta’sir etishning bunday shaklini barcha darajadagi rahbarlar, lekin ko’pincha quyi darajadagi komandirlar, brigada boshliqlari, ustalar qo’llaydilar.
Farmoyish vositasida ta’sir etish bajarish muddatlari bilan farq qiladi. Buyruq va farmoyishlar uzoq yoki qisqa muddatda mo’ljallangan bo’ladi.
4. Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari
Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari – bu ishlab chiqaruvchi va ayrim shaxslarga ularning ijtimoiy ehtiyojlari va psixologik xususiyatlariga ta’sir etish bilan boshqarish vositasidir. Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullarini qo’llash korxonada yuz berayotgan ijtimoiy hodisalarni chuqur o’rganish xodimlar nerv tizimsi kayfiyatiga ta’sir etuvchi psixologik (ruhiy) omillarni bilishni talab etadi.
Ishlab chiqarish sharoitida sotsiologiya kishilar ijtimoiy aloqasi shakllanishining asosi bo’lgan mehnat omillarini o’rganadi, ijtimoiy tizimlar, shu jumladan, ishlab chiqarish tizimi rivojlanishi va amal qilish qonuniyatlari, kishilarning jamiyatning turli qatlamidagi xulq-atvori qonuniyatlarini tadqiq qiladi. Ijtimoiy psixologiya guruh va omma psixologiyasining xususiyatlari, ularning shaxsning ongi va xulqiga ta’siri, kishilar faoliyatini rag’batlantiruvchi omillar, kayfiyat, ijtimoiy fikrni shakllantiruvchi omillarni o’rganadi. Shaxs psixologiyasi oliy nerv faoliyati turlari va inson temperamenti, xarakteri, shaxsning irodasi, qobiliyati, xissiyoti, xotirasi, anglash va xis etish qobiliyatini o’rganadi, mehnat psixologiyasi mehnat faoliyatlari, shu jumladan, rahbar va mutaxassislar (kasbiy xususiyat va qobiliyatlari, kadrlarni o’qitish usullari, ish va dam olish tartibi, kadrlarni tanlash va baholash usullari, mehnat jarayonining psixologik jihatlari) faoliyatini o’rganadi.
Ijtimoiy tartibga solish usullari turli guruhlar va shaxslar maqsadi va manfaatlarini aniqlash va rostlash yo’li bilan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish va uyg’unlashtirish maqsadida qo’llaniladi.
Ular jumlasiga ijtimoiy tashkilotlar nizomlari, shartnomalar, o’zaro majburiyatlar, ishchilarni tanlash, taqsimlash va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish tizimi kiradi. Ijtimoiy tartibga solish usullari inson omili faolligini oshirish, boshqaruvni demokratlashtirish maqsadida ham qo’llaniladi.
Boshqaruvning psixologik usullari jamoada maqbul psixologik holat tashkil etish yo’li bilan kishilar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgandir. Psixologik usullarga kichik guruh va jamoalarni tashkil etish, mehnatni insoniylashtirish, malakali kadrlar tanlash va ularni o’qitish va x.k.lar kiradi.
Shaxsning ruhiy xususiyatlarini inson faoliyatida ajratib tushunib bo’lmaydi, chunki kishi qobiliyati va fe’li xususiyatlari uning faoliyati va xulqida namoyon bo’ladi. Inson hayoti va ommaviy faoliyati uning ruhiy holatini shakllantiradi. Insonning qanday hayot kechirishi, nima bilan shug’ulanishini bilmay vujudga kelganligi, u yoki bu narsaga qobiliyat rivojlanganligi, fe’li shakllanganligini anglab bo’lmaydi.
Inson avvalo o’zini ijodiy shaxs sifatida baholaydi. Ishchi mehnatga bunday nuqtai nazardan qarashga darrov kelmaydi: moddiy ehtiyojlar birlamchi bo’lib, ular qoniqqandan so’ng nisbatan yuksak insoniy ehtiyojlar ilgari suriladi.
Inson faoliyati ma’lum rag’batlantiruvchi omillarga asoslangan bo’lib, ma’lum maqsadga erishishga qaratilgandir.Rag’batlantiruvchi omil – maqsad munosabati inson faoliyati o’zagidir.Umumiy ma’noda rag’batlantiruvchi omil – bu insonni faoliyat yuritish uchun undovchi omil bo’lib, maqsad esa inson uni amalga oshirish natijasida erishishni xoxlagan narsadir.Rag’batlantiruvchi omil kishi xulqining ichki kuchidir. Psixologiyada uzoq va qisqa rag’batlantiruvchi omil ajratiladi. Agar inson faoliyatini rag’batlantiruvchi omil va o’z oldiga qo’ygan maqsad yaqin kelajakka mo’ljallangan bo’lsa, u qisqa muddatli, agar ular uzoq istiqbolni qamrab olsa uzoq muddatli deyiladi. Rag’batlantiruvchi omil darajasi bilan insonning mehnatga, yutuq va muvaffaqiyatsizlikka nisbatan bo’lgan munosabati uzviy bog’liqdir. Faqat uzoq muddatli rag’batlantiruvchi omil mehnatga ijodiy munosabatda bo’lish manbaidir.
Kishi ruhiy xususiyatlarning u bajaruvchi ish talablariga mos kelmasligi o’z kasbidan qoniqmaslik uni o’zgartirishga harakat qilishga, xato qilish ehtimoli ortishiga va natijada mehnat unumdorligi pasayishiga olib keladi..aksincha, agar inson o’z qobiliyatini to’liq namoyon qila oluvchi ish bilan bo’nd bo’lsa, u o’z mehnatidan mamnun bo’ladi, kasbni tez egallaydi va mehnat unumdorligi yuqori bo’ladi.
Inson uchun faqat moddiy rag’bat muhim deb hisoblash noto’g’ri. Unga juda ko’p narsa katta umumiy ishda o’z xissasi borligini xis etish, o’zini mehnat orqali namoyon etish, o’z malakasi bilan g’ururlanishi, o’rtoqlari hurmatiga sazovor bo’lish va x.k.lar ham muhimdir. Ko’pchilik kishilar shaxsiy farovonlikka boshqalar hisobiga erishilgan shaxsiy muvaffaqiyat orqali emas, mamlakat iqtisodiyotiga qo’shgan mehnati hisobiga erishish lozimligini ta’kidlaydilar.
Iqtisodiy axborot axborotlarning muhimi hisoblanib, turli tumandir. U qandaydir tizim (korxona, tashkilot va h.k.)ning ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyati haqidagi ma’lumotlar majmuasidan iboratdir.
Iqtisodiy axborotni ishlab chiqish uchun nisbatan oddiy algoritmlar, mantiqiy operatsiyalar (tartibga solish, tanlab olish, tuzatuv kiritish)ni arifmetikadan ustivorligi, dastlabki va natijaviy ma’lumotlarni jadvalli shaklda berilishi xosdir.
Shuni ta’kidlash zarurki, axborotni ishlab chiqishning barcha bosqichida qo’llaniladigan axborotning o’lchovi mavjud emas.Yagona imkoniyat – ishlab chiqilayotgan belgilar sonini, ya’ni axborotning hajmini hisobga olish qoladi.Bu miqdor faqat axborot jarayonlarining tashqi tomonini aks ettiradi.
Iqtisodiy axborotning birligi, o’zaro aloqasi, dinamikligi uning muhim alomatlari bo’ladi.
Iqtisodiy axborot bir qator hususiyatlarga ega:
U taqdim etishning diskretli shakliga ega va moddiy manbalarda aks ettiriladi;
Albatta raqamli materialga ega qiymatiy, tabiiy va boshqa ko’rsatkichlar tizimidan foydalanadi;
Uning uchun katta hajm, guruhlarning ko’p martaligi, uzoq saqlanishlik, davriylik xosdir.
Iqtisodiy axborot alohida xabarlar bilan, ya’ni ayrim rekvizitlar ko’rinishida shakllanadi. Ular rekvizit-alomatlar va rekvizit-asoslarga bo’linadi.
Har bir asos o’zining alomatlari bilan barcha iqtisodiy ko’rsatkichni tashkil qiladi.Alomatlar ro’yxatini nomenklatura deb atash qabul qilingan.Nomenklaturadagi har bir alohida ma’no (miqdor) alohida qator bilan – nomenklaturaning o’rni bilan beriladi.
Iqtisodiy axborotning tasnifi uni o’rganishni osonlashtiradi.
Har qanday nomenklatura uchun uning barqarorlik koeffitsiyenti, ya’ni doimiy axborotning o’zgaruvchanining hajmiga nisbati muhimdir.
Iqtisodiy axborotning ommaviyligi, ya’ni belgilangan vaqt ichida o’zgaruvchan axborotlarning ular nomlarining soniga nisbati uning eng muhim hususiyatidir.
Murakkablik koeffitsiyenti operatsiyalar sonining ko’rsatkichlar nomlarining soniga nisbatidan iboratdir.
Transformatsiya (o’zgartirish) koeffitsiyenti – dastlabki ko’rsatkichlar sonining natijaviy va oraliqlar soniga nisbatidan iboratdir.
Axborotlarga asoslangan, maqsadi oldindan belgilangan va shu maqsadga erishish dasturi ishlab chiqilgan boshqariluvchi jarayonga maqsadli ta’sir ko’rsatish – qaror qabul qilish deb ataladi. Qarorning shakllanish jarayoni esa – qaror qabul qilish jarayoni deb yuritiladi.Tashkilotni boshqarish doirasida mehnat taqsimotiga muvofiq qabul qilinadigan qarorlar boshqaruvning u yoki bu vazifasiga kiradi.
Tashkilotni boshqarishning yuqorida ko’rib chiqilgan tizimi albatta, unga kibernetik nuqtai nazardan yondoshuviga ko’ra belgilangan. Agar boshqaruv tizimi haqida ayrim mavhumliklarsiz gapiradigan bo’lsak, yuqorida qayd etilganlardan tashqari tashkilotning boshqaruv tizimiga uning tashkiliy tarkibi, xodimlar, vazifani bajarish choralarini ko’rish, tashkilotning ichki madaniyati va hokazo omillar ta’sir ko’rsatadi.
Kelib chiqish manbaasiga bog’liq ravishda axborot tashqi va ichki axborot turlariga bo’linadi. Tashqi axborot tashqi muhitdan alinadigan xabarlardaniborat bo’ladi.Bular jumlasiga yuqori tashkilotlar farmoyishlari, reja topshiriqlari, mahsulotni sotish shartlari haqida axborotlar kiradi.Ichki axborot haqida axborotlar kiritilishi mumkin.