Mavzu: Bozor muvozanati: shakllari va O`zbekistonda uning ta`minlanishi

2-rasm. Talab chizig’ining 3-rasm.Taklif chizig’ining

siljishi. siljishi.

Agar taklif va talab chiziqlari bir vaqtning o’zida siljishsa, muvozanat narx va muvozanat miqdor larning o’zgarishi har xil bo’lishi mumkin.

Yuqorida keltirilgan bozor modeli statik bo’lib, u ma’lum vaqt oralig’ini oladi (masalan, u bir oyga, bir yilga teng bo’lishi mumkin). Bunday bozor modelida o’zgaruvchilar vaqtga bog’liq emas.

Modelda talab, taklif va narxlarning bog’liqliklarini vaqt o’zgarishi bilan bog’lasak, model dinamik modelga aylanadi. Faraz qilaylik, ma’lum vaqt oralig’ida (masalan, bu oraliq bir oy bo’lsin) bir birlik tovarning bozor narxi bo’lsin (ya’ni, tovar narxi bir oy ichida o’zgarmaydi). Tovarning bozor narxi muvozanat narxga teng bo’lishi ham, teng bo’lmasligi ham mumkin.

Agar biz vaqt oralig’ini qarasak, u holda qiymatlarni qabul qiladi. - narx traektoriyasini yoki dinamik model traektoriyasini beradi.

Bitta mahsulot uchun bozorning dinamik modelini qaraymiz.

Modelda talab chizig’ini va taklif chizig’i vaqt o’zgarishi bilan o’zgarmaydi deb faraz qilaylik. Talab funktsiyasi va taklif funktsiyasi narx ga bog’liq. Bu erda - oraliqdagi narx, - oldingi P - oraliqdagi narx. Talab funktsiyasi:

bu erda - o’zgarmas parametrlar.

Taklif funktsiyasi:

bu erda - o’zgarmas parametrlar.

Muvozanat narx quyidagi qaytariladigan bosqichlar bo’yicha aniqlanadi:

1. Talab va taklif chiziqlari grafigi chiziladi (gorizontal o’q bo’yicha narx qo’yiladi, vertikal o’q bo’yicha taklif va talab qilingan mahsulot miqdori );

2. Boshlang’ich vaqt oralig’i bo’yicha taklif miqdori , boshlang’ich narx ga ko’ra aniqlanadi, (boshlang’ich narx ) oldindan sotuvchi tomonidan beriladi;

3. oraliq uchun narx muvozanatlik shartidan aniqlanadi.

Narx ma’lum bo’lgani uchun, yuqoridagi tenglikdan aniqlanadi; uchun aniqlanganidan keyin yuqoridagi ikkinchi va uchinchi bosqichlar takrorlanib, aniqlanadi va hokazo. Hisob-kitoblarning to’xtash sharti bo’lib, bu shart barjarilsa, muvozanat narx ko’rinishida aniqlanadi.

Taqribiy baholash: Agar bo’lsa, deb qarash mumkin.

Misol. Quyidagi talab funktsiyasi berilgan bo’lsin:

Taklif funktsiyasi:

uchun boshlang’ich narx bo’lsin va bu narxda taklif miqdorini aniqlaymiz:

Muvozanatlik shartiga ko’ra ni aniqlaymiz.

dan ,

Endi hol uchun taklif miqdorini aniqlaymiz:

Muvozanatlik shartidan ni aniqlaymiz:

yoki

uchun taklif miqdori aniqlanadi;

Muvozanatlik shartidan ni aniqlaymiz.

, .

Keyingi hisob-kitoblarda

va , .

Agar aniqlik darajasini deb olsak, bo’lgani uchun muvozanat narx sifatida biz aniqlik bilan ni qabul qilishimiz mumkin.

Muvozanat narxni to’g’ridan-to’g’ri muvozanatlik sharti bo’yicha aniqlash ham mumkin:

deb

yoki , .

Muvozanat narx ga teng, muvozanat tovar miqdori

.

Umuman olganda bozorning dinamik modelida bozor narxi ning o’zgarishi uch xil variantga olib kelishi mumkin:

1. Vaqt o’tishi bilan bozor narxi ning muvozanat narxdan chetlanishi kamayib boradi;

2. Bozor narxi muvozanat narxdan uzoqlashib boradi;

3. Bozor narxi muvozanat narx atrofida tebranib turadi va bozor muvozanatiga hech vaqt erishilmaydi.

4-rasm. bo’lgan hol.

Agar taklif chizig’i S talab chizig’iga nisabat tikroq bo’lsa, birinchi hol yuz beradi. Agar taklif chizig’ining yotiqligi talab chizig’ining yotiqligiga nisbatan tikroq bo’lsa, birinchi hol amalga oshadi Uchinchi holatda talab va taklif chiziqlari yotiqligi bir xil bo’ladi (4-rasm):

Agar taklif chizig’i talab chizig’i ga nisbatan yotiqroq bo’lsa, ikkinchi variant yuz beradi (5-rasm) va uchinchi variantda taklif va talab chiziqlari yotiqligi bir xil bo’ladi:

5-rasm. bo’lgan hol.

To’g’ri chiziqli talab va taklif funktsiyalari:

uchun da bo’ladi, ya’ni muvozanat narxga bozor narxi yaqinlashadi agar quyidagi shart bajarilsa, ya’ni bo’lsa.

Bozorning dinamik modelida narxlar traektoriyasi o’rgimchak uyasi to’riga o’xshagani uchun ham bu model to’rsimon model deb nom olgan.

To’rsimon model sifatida birja bozorini (masalan, qimmatli qog’ozlar bozori, yoki valyuta bozorini) qarash mumkin.