Mavzu: Dasturning unumdor ishlashi uchun qo’yiladigan shartlar va yuqori unumdorlik

Uskunaviy dasturlar

•uskunaviy sistemalar (redaktorlar, sozlovchilar, makroas- semblerlar);

•integrallashgan dasturlar paketi (matn muharrirlari, matn protsessori, elektron jadvallar, ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari);
•mashina grafikasi sistemalari (ilmiy, muhandislik, o‘quv, animatsion, ijodiy);
•ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemalari (FoxPro, Access, Paradox);
•amaliy dasturiy ta’minot (buxgalterlik, nashriyot, avtomatik loyihalash sistemalari, elektron jadvallar).

Ko‘pincha amaliy dasturlarni ilovalar deb ham atashadi. Barcha ilovalar alohida dastur sifatida yoki integrallashgan (birlashtirilgan) sistemalar sifatida qaralishi mumkin. Odatda, ekspert sistemalar, matematik hisoblash, modellashtirish va tajriba natijalarini qayta ishlash dasturlari, shuningdek, ofis sistemalari integrallashgan sistemalardan iborat. Keng tarqalgan va qulay integrallashgan sistemaga misol sifatida Microsoft Office dasturlar paketini olish mumkin. Microsoft Office dasturlar paketi o‘z ichiga matn protsessori, elektron jadval, ma’lumotlarni boshqarish sistemasi, taqdimot hosil qilish dasturi, elektron pochta bilan ishlash dasturi va boshqa dasturlarni mujassamlashtirgan. Bu dasturlar paketidagi biror dastur yordamida hosil qilingan ma’lumotlarni sistema ichidagi boshqa dasturlarga osongina bog‘lash mumkin.

Sistema dasturlarining bir bo‘lagi sifatida yordamchi dasturlar – utilitlar (lotin. – foydali) ishlab chiqilgan. Bu dasturlar operatsion sistemaning imkoniyatini oshirishga xizmat qilishi yoki alohida vazifani bajarishi ham mumkin.
Utilitlarning ba’zi ko‘rinishlari:
•kompyuter qurilmalarini boshqaruvchi va testdan o‘tkazuvchi dasturlar;
•kompyuter qurilmalarini boshqaruvchi drayver dasturlar;
•axborotning zichroq yozilishini ta’minlovchi arxiviator dasturlar;
•kompyuterning ishiga zarar keltiruvchi va foydalanuvchi ishiga xalal beruvchi dasturlardan himoyalovchi antivirus va antispam dasturlar;
•kompyuterlar orasida ma’lumot almashishni ta’minlovchi kommunikatsiya dasturlari;
•kompakt disklarga yozishni ta’minlovchi dasturlar;
•kompyuter multimedia imkoniyatlarini kengaytiruvchi dasturlar va hokazo.

Bundan tashqari, dasturiy ta’minot tarqatilishi va targ‘ib qilinishi bo‘yicha quyidagi asosiy turlarga ajratiladi:

• Software – qiymati 100% to‘langanidan keyin o‘rnatilib, foydalaniladigan dasturiy ta’minot. Masalan, Windows operatsion sistemalari, MS Office dasturlari, Adobe Photoshop va Macromedia Flash.

• Shareware (ing. Share – qisman) – aprobatsiya, ya’ni sinovdan o‘tkazish muddatiga ega bo‘lgan dasturlar. Sinov muddati, odatda, bir necha kun yoki bir oygacha yoki bir necha bor kirib ishlashga mo‘ljallangan bo‘ladi. Ba’zan bunday dasturlarning imkoniyatlari cheklangan naqli beriladi. Agar foydalanuvchiga shunday dastur zarur bo‘lsa, u dasturning to‘liq naqlini xarid qilib olishi mumkin. Bu kabi dasturlarni Internet tarmog‘idan jahonga mashhur Download.com kata- logidan, dasturlarni tarqatish bilan shug‘ullanuvchi Softpedia agentligidan, Rossiyaning Softkey katalogidan topish mumkin.

• Freeware (ing. Free – erkin) – mutlaqo bepul dasturiy ta’minot. Aksariyat hollarda reklama sifatida yoki dastur- chilarning ilk ishlanmalari tarqatiladi. Bu dasturlardan tekin foydalanish mumkin, biroq dasturni o‘zgartirib bo‘lmaydi. Chunki dasturning birlamchi kodlari ochiq holda berilmaydi.

• Free and Open Source Software (ing. erkin va birlamchi kodi ochiq) – mutlaqo bepul va birlamchi kodi ochiq dasturiy ta’minot. Foydalanuvchi bu kabi dasturlarni bepul ishlatish bilan birga o‘z imkoniyatlari va ehtiyojiga moslab o‘zgartirishi mumkin.

Kompyuterga dasturiy ta’minotni o‘rnatish jarayoni installyatsiya deyiladi, uni o‘chirish esa deinstallyatsiya deb ataladi. Biror bir dasturiy ta’minotni o‘rnatishdan oldin dasturning sistemaga bo‘lgan talablarini, ya’ni kompyuter qurilmalariga qo‘yiladigan talablarni ko‘rib chiqib, mosligini aniqlash lozim. Agarda kompyuterning konfiguratsiyasi (ya’ni kompyuter qism- larining imkoniyati) dasturning talablariga javob bermasa, u holda mazkur dastur ishlamaydi yoki noto‘g‘ri ishlaydi.

Ba’zi dasturlar installatsiya qilinishi shart emas. Ularni faqatgina nusxalab olish kifoya. Bunday dasturlar, odatda, biror bir yo‘nalishdagi ishni bajarishga mo‘ljallangan bo‘ladi.

Shuni unutmangki, kompyuter “virusi” ham dasturdir. Lekin bu dastur boshqa dasturlarga birikkan holda yoki mustaqil ravishda ishlaydi hamda foydalanuvchi ishiga yordam berish o‘rniga uning ish faoliyatiga zarar yetkazadi: ma’lumotlarni o‘chiradi yoki buzadi, kompyuter qismlari ishini o‘zgartiradi, tezkor xotirani to‘ldirib, kompyuter ishlashini sekinlashtiradi va hokazo.

Dasturlarning yuqori unumdorliklari va avzalliklari foydalanuvchilarga, tuzuvchilarga va umumiy ravishda dastur ishlab chiqaruvchilarga taassurot qiladi. Quyidagi unumdorliklar va avzalliklar bir nechta turi dasturlar uchun umumiy bo'ladi:
1. **Intuitiv interfeys:** Yuqori sifatli dasturlar o'zlarining interfeysini oson va foydalanuvchi uchun tushunarli qilishadi. Dastur interfeysi o'rganishga muvofiq bo'lishi kerak va boshqa interfeyslar bilan muvofiq ravishda tanish bo'lishi kerak.
2. **Yaroqli dizayn va qulaylik:** Dastur tuzilishi va dizayni barcha tuzumlar uchun o'ziga xos bo'lishi lozim. Foydalanuvchilar uning bilan ishlashda qulay va ko'proq yaroqli bo'lishini xohlaydilar.
3. **Yirik funktsional:** Yuqori unumdorlikli dasturlar o'zlarining keng tashqi funksionali bilan ajralib turishi kerak. Foydalanuvchilar keng qamrovli vazifalarni bajarishlari uchun dastur avzalliklari va funktsiyalari yetarli darajada bo'lishi kerak.
4. **Xavfsizlik va maxfiylik:** Dasturlarning xavfsiz va maxfiy bo'lishi juda muhimdir. Foydalanuvchilar shaxsiy ma'lumotlari, fayllar va boshqa axborotlarini himoyalab turishadi. Dasturlar avtomatik ravishda ma'lumotlarni maxfiy ravishda saqlash, foydalanuvchilar uchun xavfsizlik so'rovlarini bajarishni ta'minlaydi.
5. **Tezlik va ustunlik:** Dastur ishlash tezligi ham muhimdir. Foydalanuvchilar dasturning tez va ustun ishlashi bilan qoniqishadi. Dasturlar ishlash vaqti, savdo operatsiyalari, ma'lumotlar olish, va boshqa amallarni tez bajarishni ta'minlaydi.
6. **Kengaytirilgan integratsiya:** Yuqori unumdorlikli dasturlar o'zlarining boshqa dasturlar va tizimlar bilan kengaytirilgan integratsiyaga ega bo'lishadi. Bu, boshqa tizimlar bilan o'zaro ishlash, ma'lumot almashish, va boshqa tarmoqlar bilan birlashtirish imkonini ta'minlaydi.
7. **Ko'p tilli qo'llanma va qo'llanuvchilar uchun yordam:** Dasturlar foydalanuvchilar uchun to'liq tilli qo'llanma va qo'llanuvchi qo'llanmalar bilan ta'minlanishi kerak. Bu, foydalanuvchilar uchun dasturni o'rganish va uning imkoniyatlaridan foydalangan holda ishlashlarini osonlashtiradi.
8. **Yaxshi qo'llanma va texnik yordam:** Dasturlarning yaxshi qo'llanmasi va texnik yordam taqdim etishi muhimdir. Foydalanuvchilar dasturning ishlashida chertishli savollarga javob olishlari uchun yordam olishlari kerak.
Bu xususiyatlar yuqori unumdorlikli dasturlar uchun umumiy talablar bo'lib, har bir dastur turining maxsus xususiyatlari mavjud bo'lishi mumkin.

Xulosa
Masalan, esimizda bo'lsa yangi kompyuter sotib olganimizda kompyuterga birinchi navbatda Operatsion sistema o'rnatiladi (masalan Windows 10). Operatsion tizim o'rnatilgandan keyin e’tibor bergan bo'lsangiz kompyuterning karnaylari, webkamerasi, mikrofoni va shu kabi qismlari ishlamaydi. Undan keyin esa biror Disk yoki Usb Flash karta orqali Drayverlar to'plami o'rnatiladi va kompyuterning qurilmalari ishlashni boshlaydi. Huddi manashu holat Operatsion tizim va kompyuterning qurilma qismlari orasidagi bog'liqlikning hayotiy misoli.

Foydanalingan adabiyotlar

https://studmate.ru/8-dars-kompyuterlarning-dasturiy-taminoti/
https://mtechdocs.gitbook.io/m-tech-docs/computer-sciencega-kirish/untitled