Мавзу: Экология фани ҳақида умумий тушунча

Havoning ifloslanishi natijasida vujudga keladigan salbiy holatlar va
uning oqibatlari. 
Havoning kuchli ifloslanishi insonlar sog'lig'iga, qolaversa barcha jonzotlarga salbiy ta'sir 
ko'rsatadi. Bir kishi sutka davomida o'rtacha 25 kg havo bilan nafas oladi. Havo tarkibidagi zarali 
chang, qurumlar, zararli gazlar kishi organizmida to'planaveradi. Oqibatda teri va ko'z kasalliklari, 
jigar serrozi, qonbosimining ortishi, surunkali bronxit, enfizima, nafas qisish va o'pka raki kabi 
kasalliklarning ko'payishiga sabab bo'ladi. Bolalar o'rtasida umumiy kasallanishning ortishi qayd 
qilingan.
Havoda oltingugurt oksidi ko'p bo'lishi natijasida kishilarda bronxit, gastrit kasalliklari 
vujudga keladi. 
Atmosfera havosining ifloslanishi o'simlik va hayvonlarga ham zarar etadi. O'simlik 
barglariga, tuproq va suv orqali esa ildiziga o'tadi. Ifloslangan havo o'simliklarni zararlab, ularda 
modda va energiya almashinuvini buzadi. Qishloq xo'jalik ekinlari va mevali daraxtlar ham kam 
hosilli bo'lib qoladi. Sanoat va transportdan chiqqan zararli gazlar fotosintez jarayoniga salbiy ta'sir 
ko'rsatadi. Transpirasiyani 3 barobargacha qisqartiradi. 
Qayrag'och dalalarda 300-400 yil yashasa, shahar parklarida 120-220 yil, avtomobil yo'llari 
atrofida 40-50 yil yashar ekan. 
Atmosferaning ifloslanishi hayvonlarga ham ta'sir etib, ularning zaharlanishiga, ba'zan esa 
nobud bo'lishiga sabab bo'lmoqda. Hayvon turlarining kasallanib, zaharlanib, qirilib ketishida 
urushlarning, xususan AQShning Vetnamda, Laosda olib borgan urushlarida kimyoviy qurollarni 
qo'llash tufayli 170 qush turidan hozir 24 qush turi, 55 sut emizuvchilar turidan 5 turi qolgan.
Atmosferaga milliard tonnalab SO2 gazining chiqarilishi natijasida sayyoramizning o'rtacha 
harorati 1850 yilga nisbatan 0,5oS ga oshganligi aniqlangan. Agar atmosferadagi SO2 ning miqdori 
ortib boraversa, uning miqdori 2025 yilga borib 0,0379% ga etishi mumkin, bu esa er sayyorasi 
haroratini 1,8oS gacha ko'tarilishi taxmin qilinmoqda. YEr atmosferasi haroratining o'sishi, 
muzliklarning erishiga, suv sathining ko'tarilishiga olib keladi, bu esa ekin maydonlarini 
kamaytiradi, yog'in-sochin miqdori ko'payib, iqlim o'zgaradi.

---

13 
Oxirgi 25-30 yil ichida kislotali yomg'irlar ayrim davlatlarda haqiqiy ekologik falokatga 
aylanib qoldi. Har qanday qazilma yoqilg'i yondirilganda chiqindi gazlar tarkibida oltingugurt va 
azot qo'sh oksidlari bo'ladi. Atmosferaga millionlab tonna chiqarilayotgan bu birikmalar yomg'irni 
kislotaga aylantiradi. So'nggi yillarda AQSh, Kanada, Germaniya, Shvesiya, Norvegiya, Rossiya va 
boshqa rivojlangan davlatlarda kislotali yomg'irlar ta'sirida katta maydondagi o'rmonlar quriy 
boshladi. Bunday yomg'irlar tuproq hosildorligini pasaytiradi, binolar, tarixiy yodgorliklarni 
emiradi, inson sog'ligiga zarar etkazadi. 
Ayrim hududlarda havoning harakatsiz turib qolishi oqibatida kuzatiladigan zaharli tuman 
“smog” insonlar sog'ligiga o'ta salbiy ta'sir ko'rsatadi. 1952 yili 5-9 dekabrda Londonda yuz bergan 
smog oqibatida 4000 dan ortiq kishi nobud bo'lgan. Fotoximik smog deganda sanoat va transport 
chiqindi gazlarning quyosh nurlari ta'sirida reaksiyaga kirishib xavfli birikmalarni hosil qilishni 
tushuniladi. Jumladan, ozon, formaldegid va boshqa birikmalarning hosil bo'lishi va miqdorining 
ortishi uzatiladi. Yer yuzida atmosfera havosining ifloslanishini kamaytirish uchun tezlik bilan zarur 
choralar ko'rilishi lozim. 
Amerikalik meterolog Luis Battan aytganidek: “Yoki insonlar havodagi tutunni 
kamaytiradilar, aks holda tutun er yuzida insonlarni kamaytiradi”. 
Rivojlangan mamlakatlarda tashqi muhitning ifloslanishi avtomobil dvigatellari 
chiqarayotgan zaharli moddalar tufayli yuz berayotir. Ba'zi kapitalistik mamlakatlarda, masalan: 
Yaponiyada avtomobillarning ko'pligi natijasida ko'cha harakatini boshqaruvchi polisiya xodimi har 
2 soatda kislorod maskasini almashtirib turishga majbur bo'ladi. Shu sababli ham mutaxassislar 
avtomobillarni “g'ildirakdagi ximiyaviy fabrika” deyishadi. Mashina motori chiqargan gaz tarkibida 
uglerod oksidlari, karbonat angidrid, aldegidlar, azot oksidlari, uglevodlar, qo'rg'oshin birikmalari 
bo'lib, ular inson sog'ligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi, uglerod oksidlari qondagi gemoglabin bilan 
birikib, uning kislorod tashishi funksiyasini pasaytiradi. Qo'rg'oshin birikmasi nafas olish yo'llari 
orqali o'tib kishilarning yurak-qon tomirlarini shikastlar ekan. 
Atmosferaning kosmosdan ifloslanishi kosmik changlardan sodir bo'lmoqda. 
Yer sirtiga 
yiliga 10 mln.t. kosmik chang tushadi. Eng xavflisi olam fazosidan Yerga kelayotgan turli xil 
chang, meteor zarralari, radiasiya oqimlari. Vulqonlarning otilishi va tog' jinslarining emirilishidan 
atmosferaga chiqqan turli xil zarralar bir necha yilgacha havoga suzib yurishi mumkin. Masalan: 
1883 yil Karakatauda (Indoneziya) kuchli vulqon otilib, atmosferaga shunday ko'p miqdorda chang 
zarralari chiqqandiki, u 8-24 km balandligi, 16 km qalinligi qoplab olib 5 yil davomida havoda 
uchib yurgan.
O'zbekiston Respublikasida ham atmosfera havosining ifloslanishi eng asosiy ekologik 
muammolardan biri hisoblanadi. Aholi, sanoat va transport yuqori darajada to'plangan Toshkent va 
Farg'ona iqtisodiy rayonlari, metallurgiya, kimyo va mashinasozlik markazlari bo'lgan Olmaliq, 
Toshkent, Farg'ona, Bekobod, Andijon, Chirchiq, Navoiy shaharlarida havoning ifloslanish darajasi 
ancha yuqori.
Viloyatimiz hududida atmosfera havosiga o'z ta'sirini ko'rsatadigan 46600 dan ortiq 
transport vositalari va 6700 dan ortiq yirik qo'zg'almas manbalar mavjud bo'lib, ulardan bir yilda 
o'rtacha 320000 tonnadan ortiq zararli moddalar atmosferaga chiqarilmoqda. Shundan 212,4 ming t. 
qo'zg'almas manbalarga, 108,2 ming t. qo'zg'aluvchan manbalarga to'g'ri keladi. Bundan atmosfera 
havosini ifloslaydigan birinchi darajali ob'ektlarga quyidagilar kiradi:
1. Muborak gazni qayta ishlash zavodi 55 ming t. 
2. Muborak gaz konlari unitar shu'ba korxonasi 5 ming t. 
3. Sho'rtan neft-gaz unitar shu'ba korxonasi 70 ming t. 
4. Sho'rtan gaz kimyo majmuasi 15 ming t. 
5. Muborak issiqlik elektr markazi 10 ming t.
Bu ob'ektlardan atmosfera havosiga chiqadigan zaharli moddalar viloyat bo'yicha 65 % ni 
tashkil etadi.