Nazorat va mulohaza uchun savollar.
1. Tuproq deb nimaga aytiladi?
2. Tuproqning qanday qatlamlari mavjud?
3. Insonning tuproqqa ijobiy va salbiy ta'siri.
4. Tuproq eroziyasining qanday turlari mavjud?
5. Cho'llashish jarayoni haqida tushuncha bering.
6. Antropogen eroziya deganda nimani tushunasiz?
7. Tuproqni muhofaza qilishning huquqiy jihatlari.
Mavzu: Inson ekologiyasi.
Reja
1. Inson ekologiyasi va uni o’rganish uslublari.
2. Tashki muhit omillarining inson organizmiga ta’siri.
3. Ekologik muvozanatning buzilish sabablari.
4. Insonning moslashuvi va ekologiyasi.
Fan - texnika taraqqiyoti jadallashgan sari insonning atrof -muhitga bo’lgan munosabati ham
o’zgarib, u tabiiy boyliklarni bugun kechagidan, ertaga bugungidan ko’proq miqdorda olishga
harakat qiladi. Bu jarayon kuchaygan sari ming-ming yillar davomida barqaror bo’lib kelgan
ekologik muvozanat buzilib, inson bilan tabiat o’rtasidagi munosabat murakkablashdi va tabiat
falokat yokasiga kelib qoldi. Albatta, tabiiy boyliklardan foydalanish kerak, lekin ulardan ehtiyojga
yarasha, me’yorida foydalanishni hamma joyda amalga oshirish, tabiatni izchillik bilan boyitib
ayniqsa, o’simliklar va hayvonot dunyosini uning komponentlari (tashkil etuvchilari) o’rtasidagi
o’zaro tabiiy munosabatni barqaror saqlab turish zarur.
Inson ekologiyasi deganimizda tashqi muhitdagi xilma-xil omillarning ta’siri tufayli kishi
jismida yuz beradigan o’zgarishlarni anglaymiz. Inson ekologiyasi juda serqirrali fan bo’lib, tashqi
muhitning barcha omillari, havo harorati, yorug’lik, namlik, radiatsiya, shovqin, vaznsizlik holati
shuningdek, xar-xil tabiiy ofatlar, zilzila, dovul, qurg’oqchilik, suv toshqini, yong’inlar hamda tirik
organizmlarning o’zaro bir-biriga ta’siri tushuniladi. Bu barcha omillarning ta’siri kishini hoxishga
bog’liq emas. Bulardan tashqari kishilar o’zlari qurgan korxonalar, irrigatsiya inshootlari, transport
vositalaridan chiqqan zaharli chiqindilar, qishloq xo’jaligida keng qo’llanilgan kimyoviy moddalar
28
ham havoni, suvni, yerni, oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini buzib inson sog’ligiga katta zarar
keltiradi.
Inson ekologiyasi yoki antropoekologiya ijtimoiy jamiyatning markaziy bo’lagi, uning
ijtimoii-tabiiy va tabiiy-ilmiy asosidir. Inson ekologiyasi o’zida demografiya, tibbiyot, morfologiya,
antropologiya, genetikaning tegishli qarashlarini umumiylashtiradi. Bu fanlar tadqiqot ob’ekti bir
ekanligi negizida bir bo’lakda uyg’unlashadi. O’sha ob’ekt inson bo’lib, u ikki dunyo tabiiy va
ijtimoii dunyoga tegishli nodir jonzotdir. Bunda shu narsani ta’kidlash lozimki, «inson - tabiiy
muhit» muammosi munosabati bilan insonni o’rganishda e’tibor beriladigan asosiy ob’ekt umuman
inson va hatto uning ekologiyasi emas, balki inson ekologiyasining tabiat bilan aloqasi orkali
namoyon bo’ladigan qismidir.
Inson ekologiyasi - bu majmuiy fanlararo ilmiy yunalishdir. U odamlar populyatsiyalarining
atrof-muhit bilan o’zaro ta’siri qonuniyatlarini, bu o’zaro aloqa ta’sirida aholining o’sishini,
maqsadga yo’naltirilgan boshqaruv muammolarini, aholi salaomatligini saqlash va rivojlantirish
muammolarini tadqiq etadi.
Inson ekologiyasida, uning asosiy yunalishlarida ijtimoiy - maksadli negiz ustun turishi aniq,
zero insonning tabiat bilan jamiyat orqali bevosita o’zaro ta’sirini o’rganish bu fan predmetining
ob’ektiv mazmunini tashkil etadi.
Shu nuqtai nazardan inson ekologiyasi-bu ijtimoiy ekologiyaning inson va odamlar
populyatsiyasi bilan uni o’rab olgan tabiiy va ijtimoiy muhit o’zaro ta’sir qonuniyatlarini
o’rganadigan bo’limii yoki antropodemoekotizim ichidagi ijtimoiy - biologik munosabatlar
haqidagi ilmiy yo’nalishdir.
Insonning morfofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda noosferaviy o’zgarishlar
jarayonida YEr regionlarini, biosfera rayonlarini ishlab chiqarish - xo’jalik, iqtisodiy maqsadli
o’zlashtirish qonuniyatlarini ochib berish bunday o’zlashtirishning borishida odamlar salomatligini
saqlash va rivojlantirishning tabiiy qonunlarini o’rganish inson ekologiyasining muhim vazifasidir.
V.I.Vernadskiyning noosfera to’g’risidagi nazariyasiga ko’ra hozirgi zamon tabiatshunosligida
inson ekologiyasi alohida o’rin tutadi. Vernadskiy tabiatning antropogen yuki tobora oshib
borayotgani haqida, tabiatni o’zgartiruvchi omil sifatida insoniyat haqida, tabiatga ta’sir o’tkazishni
uning imkoniyatlari bilan taqqoslash to’g’risida, ya’ni biz hozirda inson va biosferaning
koevolyutsiyasi deb ataydiganimiz haqida gapiradi. Lekin bir vaqtda uning barcha mulohazalarida
insonning biosfera istiqboli uchun mas’ul ekanligi, jamiyatni biosfera evolyutsiyasini oqilona
yo’naltirishga imkon beradigan qilib tashkil etish haqidagi fikr qizil ip bo’lib o’tadi.
Inson ekologiyasi odamlarni o’rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhitni, odamlarning unga hamda
bir-biriga munosabatlarini ifodasi sifatida ilmiy adabiyotga birinchi marta amerika sotsiologlari
R.Park va U.Byurges tomonidan kiritilgan. Bir muncha keyinroq ingliz olimi U.Byus «Inson
ekologiyasi» ning vazifasi ayni odamlar ijtimoiy munosabatlarini biologik populyatsiya
jarayonlariga tutashtirishdan iboratdir deb izohlaydi va uni biologiya ekologiyasining an’anaviy
tushunchalari asosida hal etishga urinadi. Sanoat va odamlarning katta shaharlarga to’planishi,
sanoatlashtirish, havo va suvning bulg’anishi, dori-darmonlar qo’llanilishi bilan bog’lik bo’lgan
patologiya (normal hollarda chiqish)ni o’rganish zaruratini ko’ndalang qilib qo’ydi. Ular tabiiy
evolyutsiya, biogeotsenozlar jarayoniga jiddiy o’zgarishlar olib kirib, qapop topgan ekologiya
tizimini o’zgartirib yubordi.
Inson ekologiyasini o’rganishdan maqsad, inson hayoti uchun optimal (kulay) muhitni
yaratishdir. Sodir bo’lgan ekologik falokatlar, sayyoramiz aholisini falokatlarni oldini olish
choralarini
izlashga
turtki beryapti. Bunday holat sotsial iqtisodiy siyosiy, ahloqiy, ekologik, madaniy – tarixiy
masalalarga yangi qarashni taqozo qilmoqda. Ya’ni kishilarni yangicha fikrlashga, insonni
tabiatdagi o’rni va rolini anglatmoqda.
Tabiatda ilgarilar ham tabiiy falokatlar sodir bo’lgan. Ammo hozirgi davrda sodir bo’lgan
ko’p ekologik falokatlar tabiatning bir bo’lagi bo’lgan inson faoliyati tufayli, sodir qilindi. Hozirgi
kunda sayyoramizda yashayotgan insonlar oldida avvalambor kishilik jamiyati bilan tashqi tabiat
o’rtasidagi munosabat muammolarini yechish vazifasi turadi.
29
Sayyoramizda aholi sonining orta borishi bilan insonlarni ehtiyojlarini, ona tabiatga ta’sirini
oshira boradi. Agar 1850 yil yerda 1mlrd kishi yashagan bo’lsa, 1930 yilda 2 mlrdga yetdi, hozirgi
vaqtda besh mlrddan oshib ketdi. Insonning atrof-muhit bilan munosabatlaridan qat’iy nazar
avlodlar almashishi, aholining ko’payishi jarayonini barqaror holatda saqlash masalalari doimo
muhim ahamiyat kasb etadi. Hayotning beto’xtovligi ikki qarama - qarshi oqimning o’zaro tasiri
bilan ta’minlanadi. Bu tug’ilish va o’lish oqimlaridir. Jamiyat, insoniyat mavjud bo’lishi uchun bu
ikki oqim o’rtasida muayyan uyg’unlik bo’lishi kerak. Agar tug’ilish o’lishga nisbatan uzoq muddat
kam bo’lsa, insoniyat zavolga yuz tutadi. Bu munosabat teskari bo’lsa, aholining tez ko’payishi
jamiyatning ekologik va ijtimoiy - iqtisodiy imkoniyatlari uchun zo’riqishni yuzaga keltiradi.
Shuning uchun ham bu ikki oqimni uyg’un holatda saqlash jamiyatning eng muhim vazifalaridan
biri bo’lib, uni hal etishga juda katta ijtimoiy kuch-quvvat sarflanadi.
Insoniyat o’tmishdan meros qolgan dastlabki ekologik muvozanat holatida hayotni boshlagan.
Lekin jamiyat tiklanishi davrida kollektiv mehnat tufayli tabiiy ekologik tizimlar, biologik va
ekologik omillarning kat’iy nazoratidan chiqishga muvaffaq bo’ldi. Jumladan, ko’payish jarayoni
ham, qurollarni qo’llashga ham, odamlar yoki ularning yaqin ajdodlari tabiatdagi boshqa
jonzotlarga qaraganda tabiatdan ko’proq narsa olishga o’rganishdi. O’sha palladayoq insoniy tabiiy
muhitning ko’ngilsiz ta’siridan himoya qiluvchi «ijtimoiy kqlkon» yaratilgan edi.
Inson
o’z
hayotini
yaxshilash
uchun
yaratgan
sanoat
va
transport vositalari sayyoramiz iklimiga, ozon qavatini siyraklashuviga, o’rmonlarni kamayishiga,
suvlarni ifloslanishiga, yerni eroziyaga uchrab, ko’p joylarda cho’llanishni sodir bo’lishiga olib
keldi.
Bundan tashqari kishilar sun’iy hosil qilgan radiaktiv nurlanishlar, kimyoviy moddalardan
ko’p foydalanish kasallik qo’zgatuvchi viruslar va mikroorganizmlarni ko’payishiga, yangi kasallik
turlarini hosil bo’lishiga olib keldi.
Dunyodagi deyarli hamma mamlakatatlarda barcha imtiyozlar avvalo o’z xalqiga beriladi.
Masalan, turar joy, ish bilan ta’minlash, chetdan kelgan kishilarga nisbatan o’z xalqiga yuqori ish
haqi belgilash yoki tovarlar bilan ta’minlash va boshqalar kiradi. Bizda esa uzoq yillar davomida
buning teskarisi bo’lib keldi. Yuqorida keltirilgan barcha tabiiy omillar, ofatlar, sotsial nohaqliklar
kishi organizmiga ekstremal omil sifatida ta’sir etib, uni stress holatga (qattiq ruxiy zarbaga) olib
keladi. Stress holatiga tushgan odamlarni uyqusizlik, charchash, g’azablanish, bosh og’rig’i, qon
bosimining oshishi azoblari qiynaydi.
Antropoekosistema inson ekologiyasining tadqiqot ob’ektidir. O’zaro va o’zlarini o’rab
olgan tabiiy va ijtimoiy muhit bilan dialektik aloqada bo’ladigan inson populyatsiyalari yoki
etnoslarining birgalikda hayot kechiradigan turli guruhlari antropoekologiya tizimi yoki
antropoekotizm deb ataladi. Mazkur fan odamlar va tabiatning inson va biosferaning o’zaro
munosabatini hayotning aniq ijtimoiy - iqtisodiy va siyosiy sharoitlari bilan chambarchas
bog’liqlikda o’rganadi.
Bugungi kunda inson salomatligi jamiyatning murakkab tarixi va uning hozirgi taraqqiyoti
oqibati ekanligi allaqachon ravshanlashgan. Shu boisdan tabiiy sanitariya - gigiyena tadbirlarining
birontasi ham ular qanchalar ilmiy asoslangan va texnikaviy rivojlangan bo’lmasin o’z - o’zicha
jamiyat a’zolari sog’ligini saqlash va rivojlantirish, muhofaza qilishni ta’minlay olmaydi. Butun
jamiyatning ijtimoiy ishlab chiqarish iqtisodiyot tuzilmasini ilmiy tashkil kilish, mehnat dam olish
sharoitlarini, ma’naviy va jismoniy tarbiya sharoitlarini vujudga keltirish, hayot tarzi madaniyatini
rivojlantirish - bularning hammasi sog’likni muhofazalash va mustahkamlashning sharti va
garovidir. Bu muammolar jamiyatning tabiiy sharoitlar bilan o’zaro ta’siri shu ta’sirni
takomillashtirishga yunaltirilgandagina hal etilishi mumkin. Bunda barcha jug’rofiy mintaqalar,
jonli va jonsiz tabiatdagi barcha jarayonlar, sayyoramizning barcha sohalari qamrab olinadi. Bu
yerda gap tabiatni shunchaki muhofazalash tug’risida emas, balki inson tabiat va ular o’rtasidagi
muvofiqlikni yanada takomillashtirish uchun qulay ijtimoiy, ekologik sharoitlar yaratish maqsadida
tabiatni asrab - avaylash va rivojlantirish haqida bormoqda. Tabiatni muhofaza qilish eng oliy
maksad - har tomonlama rivojlangan inson va insoniyat jamiyatiga erishishning eng muhim
vositalaridan biridir. Inson ekologiyasi birgina biologik qonunlarga bo’ysunmaydi va bu qonunlarni
30
ijtimoiy qonunlar bilan o’zaro aloqasisiz uni tushunib bo’lmaydi. Bu ko’pgina sabablar bilan
izohlanadi. Birinchi sababi shundan iboratki deb ta’kidlaydi T.N.Fedoseev, - hozirgi zamon fan -
texnika inqilobi, jumladan shunga olib keladiki, insonning o’zi inson ekologiyasida turli va har
doim ham oldindan bilib bo’lmaydigan o’zgarishlarni qiladi, o’z navbatida unga shu
o’zgarishlardan ahamiyati kam bo’lmagan aks ta’sir ko’rsatadi. Natijada insonning bunday
o’zgarishlarga moslashuvining o’tkir va ko’p jihatdan hal etilmagan muammolari paydo bo’ladi.
Inson, jamiyat va tabiat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar biologik shuningdek ekologik negizlar
asosiga emas, balki ularni o’zgartiruvchi ijtimoiy mehnat faoliyati negizlariga quriladi. Insonning
tabiatga munosabati va tabiatning insonga munosabati ijtimoiy ishlab chiqarish kuchlari, ishlab
chiqarish munosabatlari va inson ishtirok etadigan aniq mehnat jarayonlari orqali ro’yobga chiqadi.
Hozirgi inson ekologiyasi inson, jamiyat va tabiatning o’zaro ta’siri mahalliy, regional hamda
global muammolarini ularning jonli tabiat va insonga o’zaro ta’siri nuqtai nazaridan qamray oladi
va o’rganadi.
Tabiatni muhofaza qilish eng oliy maqsad - har tomonlama rivojlangan inson va insoniyat
jamiyatiga erishishning eng muhim vositalaridan biridir.
Hayot har bir kishiga bir marta beriladigan oliy ne’matdir. Inson umri tarixda bir on lahzadir.
Demak, u shu qisqa umrida rohat - farog’atda, go’zal yashashi kerak. Inson tabiatning ajralmas bir
bo’lagidir. Insonning normal hayot kechirishi, uni o’rab turgan tabiatning ekologik jihatdan
sog’lomligiga bog’liqdir. Shuning uchun ham biz inson hayotini yaxshilashimiz, tabiatni ekologik
jixatdan sohlomlashtirishimiz lozim. Har bir kishining salomatligi, ma’naviy yetukligi nafakat
uning o’zi uchun, jamiyatimizning kelgusidagi taraqqiyoti uchun ham juda zarurdir.
XX asr oxirida insoniyatning biosferadagi jarayonlarga ta’siri o’zining yuqori bosqichiga
yetdi. Hozirgi avlod ko’z o’ngida mahalliy, mintaqaviy va umuminsoniy ekologik inqiroz
vaziyatlari kuzatilmoqda. Atrof - muhit holatini tug’ri baholash zarur tadbirlarning o’z vaqtida
o’tkazilishini ta’minlash ekologik bilimlarning rivojlanganlik darajasi bilan bevosita bog’liqdir.
O’sib kelayotgan yosh avlodga ekologik tarbiya berishni oiladan boshlash bog’chada, maktabda,
kollej va universitetlarda davom ettirib borilishi kerak. Ekologiya serqirrali bo’lgan uchun uni
barcha fanlar orqali yoshlarning ongiga singdirish lozim. Yoshlarga ekologik tarbiya berishda tabiat
qo’yniga ekskursiya va yurishlar uyushtirish katta ahamiyatga egadir. Tabiatni muhofaza qilish,
tabiatdan oqilona foydalanish va ekologik sharoitlarni yaxshilada ekologik ta’lim va tarbiya muhim
rol o’ynaydi. Turli mamlakatlardagi ekologik vaziyat, tabiatdan foydalanish xususiyatlari ko’p
jihatdan aholini ekologik savodxonlik darajasi, ekologik madaniyatiga bog’likdir. Ekologik ta’lim
va tarbiya BMT, YuNESKO, YuNEP, va VOZ ning diqqat markazidagi masaladir. (YuNESKO -
BMTning fan va madaniyat ishlari bo’yicha shug’ullanadigan mustaqil bir tuzilmasidir. Uning bosh
qarorgohi Parij shahrida joylashgan. BMTning o’zi esa Nyu-York shahrida joylashgan, unga
dunyodagi 190 ta davlat kiradi.) Ekologik ta’lim va tarbiyani rivojlantirish uchun jahon, alohida
davlatlar mikyosida turli tadbirlar o’tkazmokda. Har bir soha mutaxassisi ekologik savodxon
bo’lishi va o’z faoliyatida tabiatga zarar yetkazmasligi, ekologik ta’lim - tarbiyani rivojlantirishga
hissasini qo’shishi lozimdir.
S’Hunday kilib, bolalarni o’simlik va hayvonlarni parvarish qilishga o’rgatish, ularni tabiatga
mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash shunchaki bir ermak emas bu davlat axamiyatiga ega bo’lgan
dolzarb masaladir. Biz sog’lom, ahlokli, mehnatsevar, pok, bilimdon yoshlarni tarbiyalab o’stira
olganimizdagina kelajagimiz porloq bo’ladi.
XXI - asr ekologiya asri bo’lishi shubhasizdir. Har bir inson ona sayyoramiz tabiatiga ziyon
yetkazmasdan o’zgartirish, tabiiy boyliklaridan okilona foydalanish va yashash muhitini saqlashdek
muqaddas ishga o’zining munosib hissasini qo’shishi lozimdir.
Dostları ilə paylaş: |