Mavzu: Geoinformatsion tizimlar Reja: Geoinformatsion tizimlar tushunchasi

Geoinformatsion tizimlar(GIT)ning asosiy sinfini geometrik axborotni saqlovchi va fazoviy aspektni aks ettiruvchi koordinatali berilganlar tashkil etadi. Koordinatali berilganlarning asosiy turlari quyidagilardir: nuqta(tugunlar, uchlar), chuziq (ochiq), kontur(yopiq chiziq), poligon (soha). Amalda real ob’ektlarni qurish uchun katta miqdordagi berilganlardan foydalaniladi. Bular: osiluvchan nuqta, psevdotugun, normal tugun, qoplama, qatlam va boshqalar. Ushbu keltirilgan berilganlar tiplari o’zaro turli-tuman bog’lamlarga ega bo’ladi. Ularni uch guruhga bo’lish mumkin:

• 
  Sodda elementlardan iborat murakkab ob’ektlar qurishga mo’ljallangan bog’lamlar;
  
• 
  Ob’ektlarning koordinatlari bo’yicha hisoblanadigan bog’lamlar;
  
• 
  Berilganlarni kiritish jarayonida aniqlanuvchi bog’lamlar.
  

GIT texnologiyalaridan foydalanishda berilganlarni visual taqdim etish asosini vektorli va rastorli modellar tashkil etadi.Vektorli modellar geometrik axborotni vektorlar yordamida ifodalashga asoslanadi. Rastrli modellarda ob’ekt (hudud) davriy to’rni tashkil etuvchi fazoviy yacheykalarga akslanadi. Rastrli modelning har bir yacheykasiga xajmi bo’yicha bir xil, ammo xarakteristikalari bo’yicha  (rang, zichlik) turlicha bo’lgan sath qismlari to’g’ri keladi.Ushbu protsedura pilsellashtirish deb ataladi.Rastrli modellar regulyar, noregulyar va rekursiv yoki ierarxik mozaikalarga bo’linadi.Tekis reguluar mozaikalar uch tipda bo’ladi: kvadrat, uchburchak va oltiburchak. Kvadratli shakl katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlashda, uchburchaklisi sferik sirtlar yaratishda qulay hisoblanadi. Noregulyar mozaikalar sifatida noto’g’ri shakldagi uchburchakli to’rlar va Tissen poligonlari ishlatiladi. Ular berilgan nuqtalar guruxlari bo’yicha berilgan hudud qismlarining  raqamli modellarini qurishda foydalaniladi. Shunday qilib, vektorli modellar ob’ektning  joylashgan o’rni to’g’risidagi, rastrli model esa ob’ektning u yoki bu nuqtasida joylashgan  narsa to’g’risida ma’lumotni saqlaydi.Rastrli modellar asosan aerokosmik suratlarni qayta ishlashda foydalaniladi.
      Raqamli xarita qatlamlar majmuasi ko’rinishida tashkil etilishi mumkin. GIT qatlamlari umumiy funksional xususiyatlarga ega bo’lgan fazoviy ob’ektlarning birlashuvi asosida raqamli kartografik modellar to’plamidan iborat. Qatlamlar majmuasi GIT grafik qismining asosini tashkil etadi.

GITni qo’llash - ilm-fanda yangi, ammo tobora ommalashib borayotgan yo’nalishlardan biri hisoblanadi. Hozirgi paytda GIT dan geografiya, geologiya, xaritashunoslik, iqtisodiyot sohalari bilan birgalikda tarix, demografiya, arxeologiya va arxeografiyada ham qo’llanilmoqda.

Ma’lumki, tarixiy hodisa va jarayonlar biror makon va zamonda ro’y beradi. Barcha tarixiy ob’ektlar u yoki bu sarhadda mavjud bo’ladi. Ushbu sarhadning xaritada belgilanishi tarixiy hodisa to’g’risida yanada to’liqroq tasavvur hosil qilishga imkon beradi. Demak, xarita bilan ishlash tarixiy tadqiqotlarning zaruriy tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi.Ammo tarixiy xarita tuzish jarayoni ancha murakkab hisoblanib, geografik xaritani o’rganilayotgan davrga moslab korrektirlash, ushbu tarixiy sarhad to’grisidagi umumiy ma’lumotlar asosida barcha ob’ektlarni kiritish, xaritalarni bir-biriga qiyoslash kerak bo’ladi. Bu ancha vaqtni egallaydi. Shuning uchun xarita yaratish jarayonini kompyuterga yuklash maqsadga muvofiq boladi.          

GIT asosini mavzular bo’yicha elektron xaritalar majmuasi tashkil etadi. Umuman olganda kompyuterli tarixiy xaritalar ikki turga bo’linadi: illyustrativ ( mavjud berilganlarning visual to’plamlari) va tadqiqotchilik yoki tahliliy(turli tasvirlar to’plamiga aylantirilishi mumkin bo’lgan berilganlar fayllari to’plami). Aynan ana shu ikkinchi gurux xaritalari asosida tarixiy jarayonlarning to’laqonli makon-zamonli modellarini yaratish mumkin. Ushbu modellar odatdagi tadqiqotlarda namoyon bo’lmaydigan qonuniyat va bog’lanishlarni aniqlashga imkon beradi.Ammo illyustrativ xaritalar ham u yoki bu tadqiqot momentlarini ko’rgazmali taqdim etish uchun samarali xizmat qilishi mumkin. GIT dan asosan tarix ta’limining yo’nalishlari bo’lmish geografiya va tarixiy demografiyada   foydalaniladi. Shu bilan birgalikda er o’lchash, er mulklari hisobi, o’rmon xo’jaligini boshqarish va boshqa sojhalarda GITlardan keng foydalaniladi. Ta’lim sohasida GITlardan geografiya, tarixiy geografiya, ekologik tarix kabi fanlarni o’rganishda foydalaniladi. GIT geografik sarhad tasvirini ekologik, geografik, administrativ xarakterdagi sifatiy va miqdoriy axborotlar bilan bog’laydi. Bunday bog’lanishning kuchi visual va statistik axborotlar birlashuvidadir. O’z ichiga tuproq qatlamlari tuzilishi, o’simlik dunyosi, yoritilganlik darajasi, yo’llar, mulkiy munosabatlar va er uchastkalarining umumiy bahosi kabi ma’lumotlarni oluvchi xaritalar yaratish mumkin.Xuddi shuningdek shahardagi barcha tarixiy binolarni mos xaritaga tushirish mumkin. G’arbda kompyuterli xaritashunoslik imkoniyatlariga o’tgan asrning 80-yillaridayoq ahamiyat berilib, tarix sohasida GITni qo’llash bo’yicha ilmiy ishlar paydo bo’ldi: Young Cr. Computer - Assisted Mapping of the Credit Fields of Nineteenth - Century Rural Tradesman in Scotland // History and Computing .- 1989.- Vol.1No.2. - P.105-111.; Southall H. &  Oliver Ed. Drawing maps with a Computer:or Without? // History and Computing. - 1990. - Vol.2No.2 - P.146-154. 1994 yilda Florensiyada ushbu muammoga qaratilgan maxsus xalqaro seminar bo’lib o’tdi.Geoinformatika -2000 deb ataluvchi ( Rossiyaning Tomsk shahri) xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyada uchta yirik tadqiqot loyihasi e’lon qilindi:

1. 
   Janubiy Sibirning temir asri davrini tadqiq qilish ilmiy dasturi – Flamandiya ilmiy tadqiqotlar Fondining loyihasi - А.V. Shitov,V. Vаn Хyulе, Yu.P. Malkov;
   
2. 
   Tomsk viloyati arxeologik geoinformatsion tizimini yaratish bo’yicha loyiha- А.I. Ryumkin, А.Т. Тоpchiy, L.А. Chindina, E.I. Chernyak, Ya.А. Yakovlev.
   
3. 
   Xakasiya apxeologik yodgorliklari bo’yicha geoinformatsion tizim -  V.P. Bаlаxchin, N.А.Bоkоvеnkо, I.А. Grаchеv, А.I. Ryumkin, V.V. Shаndrovskiy.
   

 Keyingi ikki loyihaning maqsadi Tomsk viloyati va Xakasiya respublikasidagi arxeologik yodgorliklarning taqsimoti xaritalarini yaratishdan iborat.
           

№