Mavzu: hozirgi zamon fani: ilmiy empirik borliq ilmiy tasvirning alohida ichki tarkibi (jabxasi) sifatida. Omillar va talqinlar

Savdo psixologiyasi–xaridorlar psixologiyasini, talablarini, ularning individual xususiyatlarini hisobga olish, xizmat ko‘rsatishning psixologik omillari, reklamalarni tayyorlash, ularning xaridorga ta’siri kabi masalalarni o‘rgandi.
Yosh davrlari psixologiyasi- psixik xususiyatlarning yosh davomidagi dinamikasini, psixik taraqqiyot qonuniyatlarini o‘rganadi. Yosh davrlari psixologiyasi quyidagi tarmoqlarga ega: bolalar psixologiyasi, o‘smirlar psixologiyasi, o‘spirin yoshlar psixologiyasi, katta yoshli kishilar psixologiyasi, geranto psixologiya (qariyalar psixologiyasi).
Sotsial psixologiya (ijtimoiy psixologiya ham deb yuritiladi)-kishilar orasidagi munosabatlarda yuzaga keladigan psixik hodisalarni o‘rgandi. Uning predmeti turli xildagi uyushgan va uyushmagan, rasmiy va norasmiy birlashmalardagi shaxslararo munosabatlarni o‘rganish. Sotsial psixologiya ijtimoiy kayfiyatni, taqlid qilish hodisasini, «psixologik» yuqishni, guruhlardagi tabaqalanish va liderlik hodisalarini o‘rganadi.
Shu tartibda psixologiya fanining boshqa sohalarini ham ko‘rib chiqish lozim. Buz ulardan ba’zilarini sanab o‘tish bilan cheklanamiz xolos. Bularga differensial psixologiya, siyosiy psixologiya, iqtisodiyot psixologiya, boshqaruv psixologiyasi, anomal taraqqiyot psixologiyasi va uning tarmoqlari, qiyosiy psixologiya (zoo psixologiya ham deb yuritiladi) va boshqalar.

HOZIRGI ZAMON PSIXOLOGIYA FANINING

TUZILISHI VA METODLARI

Psixologiya fanining asosiy prinsiplari. Hozirgi zamon psixo-logiya fanining quyidagi prinsiplarini ko‘rsatib o‘tish mumkin: determinizm printsipi, ong va faoliyat birligi printsipi, psixikaning faoliyatda rivojalanish printsipi.
Determinizm printsipiga ko‘ra, psixika yashash sharoiti bilan belgilanadi va yashash sharoiti o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. Agar, hayvon psixikasi haqida gapiradigan bo‘lsak, uning taraqqiyoti biologik qonuniyatlar asosida ro‘y beradi. Inson psixikasining taraqqiyotiga esa ishlab chiqarish usullari, ijtimoiy tarixiy omillar ta’sir qiladi. Ong va faoliyat birligi - ong va faoliyat bir-biriga qarama-qarshi emas, ular bir butunlikni tashkil qiladilar. Ong faoliyatning ichki rejasini uning programmasini tashkil etadi. Psixikaning faoliyatda rivojlanishi prinsipiga ko‘ra psixika taraqqiyot mahsuli, faoliyat natijasi deb qaraladi. Faoliyat jarayonida (o‘qish, o‘yin, mehnat) odam ijtimoiy tajribani o‘zlashtiradi, bu esa psixik taraqqiyotning faqat insongagina xos shaklini tarkib toptiradi.
3. Hozirgi zamon psixologiya fanining metodlari. Barcha fanlar kabi psixologiya fani o‘zining taraqqiyot ob’ektiga va 3 ta tadqiqot metodalariga ega. Psixologiyaning metodlari juda turli-tuman bo‘lishiga qaramay ularning barchasi umumiy talablarga va qoidalarga bo‘ysunadi. Bular tadqiqotning dialektik metod bilan ob’ektiv ravishda olib borish va genetik printsipiga amal qilishdir.
Shunday talablardan biri dialektik metod talabidir. Bu talga kura barcha psixik hodisalarni o‘zgarishda va sha psixik hodisa bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa narsa va hodisalarga bog‘lab o‘rganishi shart.
Ilmiy psixologik metodlarning ob’ektivligi psixikani o‘rganishda psixik hodisalar paydo bo‘lishining ob’ektiv shart-sharoitlari va ob’ektiv nomoyon bo‘lishlari tekshiriladi. Bu talab bajarilmasa maxsus tayyorgarlikka ega psixologik ham ilmiy jihatdan asosli ma’lumotlar to‘play olmaydi.
Genetik prinsipga amal qilishning mohiyati shundan iboratki, o‘rganilayotgan har qanday psixik hodisaga protsess tarzida qaraladi. O‘rganilayotgan psixik faktning tarixini taraqqiyot momentlarini, bu momentlarning o‘rin almashishlarini o‘rganishdan iborat.
Hozirgi zamon psixologiya fani qancha aniq, tekshirilib, sinovdan o‘tkazilgan, samarali metodlarga ega. Ularning asosiylariga qisqa to‘xtalib o‘tamiz.
Kuzatish metodi- psixologiya fanida qadimdan keng qo‘llanilib kela-yotgan metodlardan biridir. Hayotiy psixologiyada aytarli barcha faktlar kuzatish yordamida to‘planadi. Ular asosida xulosalar, maqollar, matallar to‘plangan. Kuzatish metodining ikki turi farqlanadi: o‘z-o‘zini kuzatish va tashqi kuzatish.
O‘z-o‘zini kuzatish o‘z vaqtida psixologiyaning eng asosiy metodi deb hisoblangan. Chunki bu nuqtai-nazar tarafdorlarining fikricha, kishining haqiqiy ruhiy holatlarni kishining o‘zi biladi va tushunadi xolos. Boshqa kishi bu hodisalarni oxirigacha hech qachon tushuna olmaydi. Haqiqatda esa o‘z-o‘zini kuzatish sub’ektivlikka egadir. O‘z-o‘zini kuzatish shu sababli psixologiyaning yagona ishonchli metodi bo‘la olmaydi.
Tashqi kuzatish - bir kishining boshqa kishi tomonidan kuzatilishi. Kuzatishning bu turi turli vositalar (fotoapparat, kinokamera, xronometraj va boshqa murakkab kuzatish va ma’lumotlarni aks ettirish vositalari) qo‘llab olib boriladi.
Kuzatish psixik hodisalarning tashqi alomatlarini tasvirlash bilan cheklanib qolmay, balki bu hodisalarning psixologik tabiatini tushuntirib bersagina, u haqiqiy psixologik tadqiqot metodi bo‘la oladi. Kuzatishning mohiyati faktlarni qayd etish emas, balki ana shu psixologik faktlarning sabablarini ilmiy tushuntirib berishdan iborat. Hayotiy kuzatishda ham odamlar kuzatadilar va ma’lum xulosalarga keladilar.
Ilmiy psixologik kuzatish turmushdagi kuzatishdan farq qiladi va olingan ilmiy natijalarni tahlil qilishga yo‘naltirilgan.
Ilmiy kuzatish quyidagi talablarga javob berishi shart (talablar):
-gipoteza (faraz)ning mavjudligi uni tekshirish;
-kuzatishning aniq reja asosida olib borilishi;
-kuzatilayotgan kishining kuzatish va uning maqsadini bilmasligi (yashirinligi);
-kuzatishning sistemali ravishda olib borilishi;
-kuzatishning ob’ektivligi (kuzatuvchining shaxsiy munosabatlari, hissiyotlari natijasida aks etmasligi lozim).
Eksperement – yangi psixologik faktlarni olishning va ob’ektiv ilmiy bilishning asosiy qurollaridan biri.
Eksperement metodi keyingi yillarda psixologiya fanining eng yetakchi metodlaridan biriga aylandi.
Eksperement-kishini maxsus jixozlangan laboratoriya sharoitlarida o‘rganish. Psixologik eksperiment psixologik faktni aniq namoyon qilishga yordam beradigan sharoitni yuzaga keltirish maqsadida tadqiqotchining tekshiriluvchi faoliyatiga aralashishini taqozo qiladi. Ekperimentning ustunlik tomonlaridan biri, eksperimentator tajriba davomida eksperimentning borishini nazorat qiladi va boshqarishi, bir necha marta takrorlashi mumkin.
Eksperiment metodining ikkita asosiy turi farqlanadi: laboratoriya eksperimenti va tabiiy eksperiment.
Laboratoriya eksperimenti laboratoriya sharoitida maxsus psixologik apparatlar yordamida o‘tkaziladi. Tekshiriluvchi kishining nima qilishlari lozimligi ularga oldindan ogohlantirib qo‘yiladi.
Tabiiy eksperiment (1910-yilda A.F.Lazurskiy tomonidan tavsiya qi-lingan) mohiyatiga ko‘ra eksperiment sharoitida tekshiriluvchiga o‘zi ustida tajriba olib borilayotganligini bildirmaslikka qaratilgan bo‘lib, tadqiqotni odatdagi tabiiy sharoitga ko‘chiriladi. Eksperimentning yuqoridagi ikkita turidan tashqari psixologo-pedagogik eksperiment va shakllantiruvchi eksperiment deb ataluvchi ikkita tur mavjud bo‘lib, ular pedagogikada keng qo‘llaniladi.
Faoliyat maxsulotini psixologik tahlil qilish–psixologik metodlarning bir ko‘rinishidir. Faoliyat natijalarini tahlil qilish jarayonida maxsulotning o‘zi emas, balki shu mahsulotni hosil qilish bilan bog‘liq faoliyat psixologik jihatdan baholanadi. Bu metod ayniqsa, bolalar psixologiyasida keng qo‘llaniladi. Bolalarning chizgan rasmlarini o‘rganish orqali ularning psixikasi va taraqqiyoti haqida ma’lumot olinadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan metodlar asosan tadqiqot maqsadida qo‘l-laniladi. Bundan tashqari ba’zi psixologik metodlar sinash maqsadida ham qo‘llaniladi. Bundan maqsad psixologiya faniga, ilmiy bilimlarga biror yangilik kiritish, qonuniyat ochish emas. Bu metodlarning o‘rganilayotgan shaxsda biror xususiyatning mavjudligi uning taraqqiyot darajasi, turli metodlarga mos kelishi darajasini aniqlashdir. Shunday metodlarning barchasi umumiy nom bilan test deb yuritiladi.
Test - qisqa muddat ichida bajariladigan standart vazifalardan iborat. Ularning natijalarini sifat va miqdor jihatdan tahlil qilish orqali o‘rganilayotgan psixik funktsiya va xususiyatlarning nechog‘lik takomillashganligi va rivojlanganlik darajasi baholanadi. Testlar yordamida kishi-ning biror kasbga layoqatliligi, aqliy rivojalanish darajasi, bilim darajasi o‘rganiladi. Testlarning samaradorligi ularni tuzish uchun asoslangan metodologiya, test o‘zining tuzilishiga ko‘ra ko‘plab talablarga javob berishi, o‘tkazish sharoiti va talablarining adekvatligi bilan aniqlanadi.
Bulardan tashqari psixologiya fanida anketa, suxbat,biografiya metodlari keng qo‘llaniladi.
4. Psixologik tadqiqot o‘tkazishning asosiy bosqichlari. Har qanday tadqiqot va o‘rganishlar o‘z maqsadiga, yo‘nalishiga, qo‘llanilayotgan vositalarning xususiyatiga, amaliy yoki nazariy ahamiyatiga ko‘ra turlicha o‘tkaziladi. Shu bilan birga ularning umumiy tomonlari ham mavjud. Masalan, har qanday tadqiqot to‘rt bosqichda o‘tkaziladi.