Mavzu: investitsiyalarni moliyalashtirishning lizing mexanizmi

Birinchidan, tijorat banklarining nuqtai nazaridan loyihaviy moliyalashtirish doirasidagi kredit operatsiyalari yuqori riskli operatsiya hisoblanadi. Loyihaviy moliyalashtirish tizimida bank qarzdorga regress huquqisiz kredit beradi. Kreditni qaytarish va foizini to`lash manbasi bo`lib, investitsiya loyihasini amalga oshirishdan oladigan daromad hisoblanadi. Tijorat banklari risklarni qabul qilganligi uchun mukofot tariqasida yuqori foiz oladi. Shu tariqa bank yuqori riskni sug`urta qiladi.
Ikkinchidan, loyihaviy moliyalashtirishda asosiy e‘tibor investitsiya loyihalarining risklarini baholashga va uni pasaytirishga qaratiladi. Bunday holda asosiy rolni yetakchi bank o`ynaydi, u o`zining xodimlari bilan va maslahatchilarni jalb etgan holda investitsiya loyihasining samaradorligini, pul oqimi dinamikasini, mahsulot sotish istiqbolini, loyiha risklarini baholaydi. Loyihaviy tahlil loyihaviy moliyalashtirishda eng asosiy ahamiyatga ega bo`lgan jarayondir.
Uchinchidan, loyihani amalga oshirishda quyidagi ko`pgina ishtirokchilarning qatnashishi ko`zda tutiladi:

• 
  loyiha tashabbuskori;
  
• 
  loyiha kompaniyasi;
  
• 
  maslahatchilar;
  
• 
  pudratchilar (bosh pudratchi, subpudratchi);
  
• 
  uskunani yetkazib beruvchilar;
  
• 
  sug`urta kompaniyalari va kafolatchi banklar;
  
• 
  kreditorlar (banklar)va h.k.
  

Loyiha kompaniyalarining mavjudligi, uning asosiy belgilaridan biri loyihaviy moliyalashtirish bo`lib hisoblanadi. Loyiha kompaniyalari loyihani amalga oshirish sharoitida loyiha homiylari tomonidan tashkil etiladi. Agar oddiy kredit operatsiyalarida bank qarzdorning oldingi davrdagi moliyaviy faoliyatining natijalari bilan qiziqsa, investitsiya loyihasini hayotga tatbiq etishda esa bank asosiy e‘tiborni loyihani samaradorligini baholashga va loyiha kompaniyasining faoliyatini ta‘minlovchi kafolat masalalariga e‘tibor beradi. Olingan kredit ta‘sischilarning balansida emas, balki loyiha kompaniyasining balansida o`z aksini topadi. Bu usul
―balansdan tashqari‖ (―of balance sheet‖) deb nomlanadi. To`rtinchidan, loyihaviy moliyalashtirishda kreditor asosiy e‘tiborni, shuningdek, loyihani amalga oshirish jarayonining nazoratiga qaratadi. Ko`p hollarda, bu funksiya kreditorlar tomonidan amalga oshirilsa, ayrim hollarda, bunga maxsus kompaniyalar taklif etiladi. Maxsus kompaniya qarzdor bilan tuzilgan shartnoma asosida loyihani amalga oshirish jarayoni ustidan doimiy nazorat olib boradi, qarzdor o`z navbatida bu kompaniyaga bajarilgan ishlar xususida davriy hisobot berib turadi. Beshinchidan, loyihaviy moliyalashtirish bozorida banklar turlicha vazifalarni bajaruvchilar sifatida ishtirok etishi mumkin: bank-kreditor sifatida; kafolatchi sifatida; moliyaviy maslahatchi sifatida; lizing institut sifatida va h.k. Oltinchidan, qarzdor uchun loyihaviy moliyalashtirish doirasida olingan mablag` o`z afzalliklari bilan bir qatorda oddiy kreditga nisbatan qimmatga ham tushushi mumkin. U quyidagilar bilan asoslanadi:

• 
  yuqori risk sababli kredit bo`yicha foiz ham yuqori bo`ladi, shuningdek, ortiqcha komission harajatlar (loyihani baholash uchun, moliyalashtirishni tashkil etish uchun, monitoring uchun komissiya haqlari) mavjudligi;
  
• 
  loyiha oldi ishlari bo`yicha harajatlarning ko`pligi;
  
• 
  to`liq ishlab chiqilgan loyiha oldi hujjatlarisiz bank moliyalashtirish arizasini ko`rib chiqmasligi;
  
• 
  qarzdor faoliyati ustidan bank tomonidan qattiq nazoratni o`rnatilganligi.
  

Shuning uchun ham, ko`p hollarda, qarzdor investitsiyalarni moliyalashtirishning oddiy an‘anaviy shaklidan foydalanishni lozim ko`radi. Loyihaviy moliyalashtirishning moliyaviy sxemalarini ikkita turga ajratish mumkin:

• 
  parallel moliyalashtirish;
  
• 
  bosqichma – bosqich moliyalashtirish;
  

Birinchi tur moliyalashtirish amaliyotda ―Hamkorlikda (qo`shma) moliyalashtirish‖ deb ham ataladi, bunda yuqori ahamiyatga ega bo`lgan investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun bir nechta kredit muassasalari qarz mablag`lari ajratadi. Bosqichma – bosqich moliyalashtirishda esa yuqori nufuzga ega bo`lgan bankning qatnashishi zarurligini talab qiladi. Parallel moliyalashtirishning quyidagi afzalliklari mavjud, ya‘ni loyihaviy moliyalashtirishning parallel moliyalashtirish shakli banklarga bir tomondan me‘yorlarga amal qilgan holda kredit berish imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan kredit risklarini pasaytiradi. Ko`p hollarda, loyihani moliyalashtirish tashabbuskori sifatida nufuzga ega bo`lgan tijorat bankining yoki xalqaro moliya institutlarining ishtirok etishi qarzdorning o`z vaqtida kreditni qaytarishiga qo`shimcha kafolat beradi. Kredit shartnomasiga qilingan qo`shimchalarda agar qarzdor moliyalashtirishda ishtirok etayotgan biror kreditor oldidagi to`lov majburiyatini bajarmasa bosh kreditor kreditni muddatidan oldin undirib olish huquqiga ega bo`ladi.
Investitsiya loyihalarini hamkorlikda (qo`shma) moliyalashtirishning quyidagi ko`rinishlari (shakllari) mavjud, ya‘ni hamkorlikda moliyalashtirishning ikki shakli ko`p qo`llaniladi:

• 
  mustaqil parallel moliyalashtirish, bunda har bir bank qarz oluvchi bilan kredit shartnomasi tuzadi va investitsiya loyihasida o`ziga tegishli bo`lgan qismini moliyalashtiradi (subloyiha);
  
• 
  ko`pchilik bo`lib hamkorlikda moliyalashtirish, bunda barcha kreditorlar to`planib bitta sindikatga birlashadilar, yagona kredit shartnomasi tuziladi va kredit shartnomasini tayyorlash va imzolashni bank-menedjer amalga oshiradi. Keyingi bosqichda kredit shartnomasini amalga oshirish ustidan nazoratni (ayrim hollarda investitsiya loyihasini umuman amalga oshirishni) hamda zarur hisob-kitob operatsiyalarini sindikat tarkibidagi maxsus bank-agent ma‘lum miqdordagi komission haq e‘vaziga amalga oshiradi.
  

Investitsiya loyihalarini bosqichma-bosqich moliyalashtirishning o`ziga xos xususiyati, asosan, birinchi sinf toifasidagi banklarda investitsiya loyihalarining ekspertizasi bo`yicha tajribali mutaxassislarning mavjudligi, bank olamida yuqori nufuzga egaligi tufayli loyihalarni kreditlashtirish bo`yicha ko`plab arizalar kelib tushadi. Biroq, yirik banklar ham har doim bu loyihalarni ularning balansiga salbiy ta‘sir etishi mumkinligi yoki boshqa sabablar oqibatida moliyalashtira olmaydi. Shuning uchun, ko`p hollarda, bu banklar loyihani kreditlashtirishning tashabbuskori sifatida faoliyat yuritishi mumkin. Investitsiya loyihasini samaradorligini baholagani va kredit shartnomasini ishlab chiqqani uchun tashabbuskor bank komission haq oladi.
Loyihaviy moliyalashtirishda quyidagi ishlarni bajarish o`ta muhimdir.
Boshqacha ifodalaganda, loyihaviy moliyalashtirishning bosqichlari quyidagicha: