Mavzu: ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotning sig'imiyligi tahlili reja: kirish i-bob. Asosiy qism

1.4. Xarajatlarni faoliyat turlari, javobgarlik markazlari kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha tahlili
Faoliyat turlari bo‘yicha xarajatlar quyidagi turlarga ajratiladi:

• 
  ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) xarajatlari;
  
• 
  tijorat xarajatlari;
  
• 
  boshqaruv xarajatlari.
  

Asosiy faoliyat turi sifatida mahsulot ishlab chiqarish va tushumning eng yuqori ulushiga ega bo‘lgan faoliyat turi belgilanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini faoliyat turlari bo‘yicha tahlili

Ko‘rsatkichlar	O‘tgan yil		Hisobot yili		Farqi (+/-), ming so‘m	O‘sish darajasi, %
	summasi, ming so‘m.	tarkibi, %	summasi, ming so‘m	tarkibi, %
Umumxo‘jalik faoliyati bo‘yicha jami xarajatlar Shu jumladan:	752016	100,00	988669	100	236653	131.46
1. Jami ishlab chiqarish xarajatlari	541131	71.95	686079	69.39	+144948	126.78
2. Tijorat xarajatlari, ming so‘m	125640	16.72	186540	18.87	+60900	148.47
3. Boshqaruv xarajatlari, ming so‘m	85245	11.33	116050	11.74	+30805	136.13
2. Sotilgan mahsulot hajmi, ming so‘m	572661	-	717416	-	+141755	125.27
4. Bir so‘mlik sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlari	0.9449	-	0.9563	-	+0.0114	101.2
5. Bir so‘mlik sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan tijorat xarajatlari	0.2193	-	0.2600	-	+0.0407	118.5
6. Bir so‘mlik Sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan boshqaruv xarajatlari	0.1488	-	0.1617	-	+0.0129	108.6

Javobgarlik markazlari bo‘yicha xarajatlar tahlili. Javobgarlik markazlarining odatda foydaga, xarajatga va investitsiyaga nisbatan turlari tarkiblanadi.
Foyda bo‘yicha javobgarlik markazlari daromad va xarajatlarni o‘rganish va foydani maksimallashtirishni, xarajatlarni o‘rganish esa faqat xarajatlarni minimallashtirishga qaratilgan. Investitsiyaga nisbatan esa nafaqat daromad va xarajatlar, balki foydaning ishlatilishi ham baholanadi.
Ishlab chiqarish hisobi bo‘yicha javobgarlikning quyidagi markazlari belgilanadi: ta’minot; ishlab chiqarish; sotish va boshqaruv.
Korporativ boshqaruv nazariyasi va amaliyotiga ko‘ra korxonalar tarkibiy birliklari, bo‘limlar, do‘konlar, xizmatlar yoki guruhlar moliyaviy javobgarlik markazlari hisoblanadi. Ularning rahbarlari muayyan yo‘nalish va menejment vazifalarini bajarish uchun mas’uldirlar.
Xarajatlar bo‘yicha javobgarlik markazlari – xarajatlarni byudjetlash bo‘yicha vazifalarni bajarish uchun mas’ul bo‘lgan bo‘linma (birliklar to‘plami)dir.
Korxonada xarajatlar bo‘yicha javobgarlik markazlari quyidagi bo‘limlarda tashkil topadi:

• 
  boshqaruv faoliyati;
  
• 
  marketing faoliyati;
  
• 
  informatsion texnologiyalar;
  
• 
  logistika;
  
• 
  ombor faoliyati;
  
• 
  ta’minot;
  
• 
  ishlab chiqarish.
  

Daromad markazlari javobgarlik markazlari:

• 
  sotish (tovarlar turlari bo‘yicha);
  
• 
  filiallar, bo‘limlardan iborat.
  

Xarajatlar bo‘yicha javobgarlik markazlari – sex, uchastka, brigada va bo‘limlardan iborat.

Javobgarlik markazlari bo‘yicha xarajatlar tahlili (mln so‘m)

Nazorat qilinadigan xarajatlar	Xarajatlar		Xarajatlarning o‘zgarishi, (+,-)
	Smeta bo‘yicha	Haqiqa tda	Oy davomida	Yil boshidan
№1-bo‘lim masteri hisoboti
1. Materiallar	100,0	98,0	-2,0	-1,0
2. Ish haqi	50,0	51,0	+1,0	+0,5
3. Xizmat ko‘rsatuvchi tarkib ish haqi	22,0	22,5	+0,5	+0,3
4. Yoqilg‘i va elektr energiya	18,0	19,0	+1,0	+0,7
5. Uskunalar ishlatish va ta’mirlash xarajatlari	20,0	19,5	-0,5	-0,5
6. Boshqa xarajatlar	10,0	10,5	+0,5	-0,3
7. Jami xarajatlar	220,0	220,5	+0,5	-0,3
№1 sex boshlig‘i hisoboti
1. Sex boshqaruvi apparatini saqlash xarajatlari	40,0	41,0	+1,0	-
2. Boshqa sex tarkibini saqlash xarajatlari	30,0	29,0	-1,0	-2,0
3. Bino, inshoot va inventarlarni joriy saqlash xarajatlari	100,0	102,0	+2,0	-1,0
4. Samaradorlikka ta’sir etmaydigan xarajatlar	X	2,0	+2,0	+5,0
5. Sexning boshqa xarajatlari	30,0	29,0	-1,0	-3,0
6. Sex bo‘yicha jami xarajatlar	200,0	203,0	+3,0	-1,0
Bo‘limlar bo‘yicha xarajatlar
№1 bo‘lim	220,0	220,5	+0,5	-0,3
№2 bo‘lim	200,0	205,0	+5,0	+7,0
№3 bo‘lim	280,0	278,0	-2,0	-3,0
7. Bo‘limlar bo‘yicha jami xarajat	700,0	703,5	+3,5	+3,7
8 Sex bo‘yicha barcha xarajatlar	900	906,5	+6,5	+2,7
Iqtisod bo‘yicha direktor o‘rinbosari hisoboti
1. Korxonani boshqaruvi xarajatlari	200,0	206,0	+6,0	+10,0
2. Umumxo‘jalik xarajatlari	200,0	195,0	-5,0	-7,0
3. Soliqlar, yig‘imlar va ajratmalar	100,0	100,0	-	+1,0
4. Samaradorlikka ta’sir qilmaydigan xarajatlar	x	50,0	+50	100
5. Jami (korxona bo‘yicha barcha) xarajatlar	500,0	551,0	+51	104
6. Sexlar bo‘yicha xarajatlar
№1 Sex	900,0	906,5	+6,5	+2,7
№2 Sex	800,0	790,5	-9,5	-2,7
№3 Sex	1000,0	1005,0	+5	10
Sexlar bo‘yicha jami:	2700,0	2702,0	+2	10
7. Korxona bo‘yicha barcha xarajatlar	3200,0	3253,0	+53	114

Kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha tahlil. Mahsulotlarning ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlari tarkibini iqtisodiy elementlari va kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha quyidagi tarkibda berish mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy elementlari va kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha turkumlanishi

Xarajatlarning iqtisodiy elementlari	Mahsulot tannarxini kalkulyatsion moddalari
1	2
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar	Xomashyo
	Yoqilg‘i
	Elektr quvvati
	Ehtiyot qismlar
	Idishlar va hokazo
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari	Asosiy ish haqlari
	Qo‘shimcha ish haqlari
	Ish haqiga ustamalar
Ishlab chiqarishga taalluqli mehnat haqidan ajratmalar	Ijtimoiy ta’minot bo‘limiga
	Mehnat birjasiga
	Kasaba uyushmasiga
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, eskirish xarajatlari	Asosiy vositalarning eskirishi
	Nomoddiy aktivlarning eskirishi
	Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni ijara haqlari
Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar	Turli ishlar va xizmatlar
	Soliqlar, yig‘imlar va hokazo.

Korxona bo‘yicha jami xarajatlar faqat iqtisodiy elementlari bo‘yicha o‘rganiladi. Mahsulotlar turi va turkumi bo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlari kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha o‘rganiladi. Tahlil etishda ishlab chiqarish xarajatlarining jami o‘zgarishi va uning tarkibi bo‘yicha o‘zgarishlari mutlaq va nisbiy jihatdan o‘rganiladi.
Korxonada moddiy xarajatlar reja tannarxiga nisbatan 7 794 ming so‘mga, nisbiy ifodada 12,2%ga kam sarflangan, jami reja tannarxida moddiy xarajatlar o‘zgarishining salmog‘i 3,38%ga teng bo‘lgan.
Ish haqi va ish haqidan ajratmalar reja tannarxiga nisbatan 6 752 ming so‘mga, nisbiy ifodada 3,32%ga kam sarflangan.
Mahsulotning reja tannarxi 11 424 ming so‘mga kam bo‘lgan, nisbiy ifodada mahsulotning to‘liq tannarxi 12,2%ga arzonlashtirishga erishilgan. Bu o‘zgarishlarni albatta ijobiy deyish mumkin.