Мавзу: Жисмоний тарбиянинг методик принциплари (қонуниятлари) ва уларни амалга ошириш йўллари

2-вариант

1-топшириқ

Мавзу: Жисмоний тарбиянинг методик принциплари (қонуниятлари) ва уларни амалга ошириш йўллари:

Режа:

а) Онглилик ва фаоллик принцип ива уларни амалга ошириш йўллари ва аҳамияти;

б) Кўргазмалик принцип ва уларни амалга ошириш йўллари ва аҳамияти;

в) Осон тушунчалари ва индивидуаллаштириш принципи, уларни амалга ошириш йўллари ва аҳамитяи;

г) Мунтазамлик принцип ива уларни амалга ошириш йўллари ва аҳамияти;

д) Талабларни тобора ошириб бориш принципи.

2- топшириқ:

1. Жисмоний тарбия дарси жараёнида педагогни ролини таърифлаб беринг.

2. Спорт билан жисмоний комолотнинг муносабати ва фарқини таърифланг.

3- топшириқ: Тест саволлари:

1. Жисмоний машқлар мазмуни деганда нимани тушунасиз:

а) ҳаракат фаолияти.

б) жисмоний нагрузка.

в) ҳаракатнинг тузилиши.

г) жисмоний машқларни бажаришда организимда содир бўладиган асосий жараёнлар тўплами, шунингдек унинг ҳаракати йғиндиси.

д) ирода ва ақлни бошқариш.

2. Ҳаракатнинг кўникма ва малака сифатида шаклланиш босқичлари.

а) асосий шаклланиши, яхлитланиши, малакани мустахкамланиши.

б) ҳаракат боғланиши ва яхлитликни шакллантириши.

в) асоснинг шаклланиши, яхлитланиши, экстраполяцияси.

г) қўзғалишнинг иррадиация ва концентрация асосида ҳаракат малакасининг шаклланиши.

д) умумий ҳаракат ритмини аниқламоқ.

3. Дарснинг умумий зичлиги деганда қандай тушунасиз?

а) Бутун дарс жараёнида ўқув вақтини педагогик рационал қўлланиши (эшитиш қулоқ солиш машқ бажариш? Жой тайёрлаш навбатини кутиш ва х.к. фақат ўқувчиларнинг хатоси билан кетган вақт хисобланмайди).

б) турли дарсни ўтиш.

в) машқларни фаол бажариш ва навбатини кутиш ҳам киради.

г) дарснинг тайёрлов асосий ва якуний қисми.

д) 45 дақиқа жараёнида асосий ҳаракатларга ўргатилиши.

4- топшириқ: Ўқитиш методикаси

Ҳаракат сифатларини (куч, чидамллик, чаққонлик, тезкорлик, эгилучанлик) тарбиялаш методикасига таъриф беринг, ҳар бир ҳаракат сифатига 10тадан машқ




5 – топшириқ. Дарс таҳлили варақасини тўлдириш (касбий фаолият олиб борувчи иш жойидаги педагоглар дарсини таҳлил қилиш):
ДАРС ТАҲЛИЛИ ВАРАҚАСИ

«_____»_______________ йил
Дарс берувчи ўқитувчи ______________________________________________

Синф ёки гуруҳи _____________________________________________________

Фан _______________________________ журналдаги ўқувчилар сони _____ шундан ______ нафари дарсга қатнашди _______ нафари йўқ _______ нафари кеч келди.

Ташкилий қисм ______________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________

Дарснинг бориши

1. Ўтган мавзуни такрорлаш __________________________________________ __________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Янги мавзу _____________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Дарсда кўргазмали қурол ва техника воситаларидан фойдаланиш ______________ __________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________

4. Дарсга тавсиф (ғоявий - сиёсий, илмий - назарий ва услубий нуқтаи назардан, вақт бўйича тўғри тақсимланиши) __________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Дарснинг ютуқлари ва камчиликлари

№	Дарснинг ютуқлари	Дарснинг камчиликлари
1
2
3
4

6. Фанлараро алоқадорлиги, турмуш, табиат, ишлаб чиқаришга боғлаши ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Дарснинг якуни __________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________

6. Уйга вазифа_______________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

7. Ўқувчилар спорт кийимига эътибори ____________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8. Синф ёки спорт зал тозалигига бўлган муносабати ________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________

9. Хулоса ва таклифлар _________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

10. Синф ўқувчилари ҳақида фикр ________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Дарс кузатувчи: ____________________________________________________

Дарс берувчи: ______________________________________________________

1.Онглилик ва фаоллик принцип ива уларни амалга ошириш йўллари ва аҳамияти;

Jismoniy tarbiya jarayonida umumiy pedagogik prinsiplar keng qoMlaniladi, chunonchi bu jarayon o‘rgatish va tarbiyalashning bir qismi boMib hisoblanadi. Pedagogik prinsiplar jismoniy tarbiya jarayonida o‘ziga xos xislatlarni aks etirib, maxsus mazmunini ifoda etadi.

Jismoniy tarbiya prinsiplariga onglilik va faollilik, ko‘rgazmalilik, shug‘ullanuvchilarga oson tushunarli va individuallashtirish, muntazamlilik, taraqqiyot prinsiplari kiradi. (jadval 7) 7 - jadval

Jismoniy tarbiya jarayonida umumiy pedagogik prinsiplar keng qoMlaniladi, chunonchi bu jarayon o‘rgatish va tarbiyalashning bir qismi boMib hisoblanadi. Pedagogik prinsiplar jismoniy tarbiya jarayonida o‘ziga xos xislatlarni aks ettirib, maxsus mazmunini ifoda etadi.

ONGLILIK VA FAOLLILIK PRINTSIPI

Jismoniy tarbiya - ikki yoqlama jarayon boMib, bir tomonlama o‘qitishga intilgan o‘kituvchi va ikkinchi tomonlama o‘qishga hohishi va irodasi boMgan o‘quvchi faoliyatidir. Agar o‘quvchi ocrganishga qo‘yilgan masalaning mohiyatini tushunib etsa, va ocrganishga intilsa, qiziqsa bu o‘rganishni tezlashtiradi. Bu esa onglilik va faollik

prinsipining asosini tashkil qiladi. o‘qitish uzoq davom etadigan jarayon boMib, o‘quvchilardan faollik va qiziqish talab qiladi. Maktabda maqsadga intilish ocquvchilarni jismoniy tarbiyadan belgilab quyilgan me’yor talablarini, sport razryadlarini bajarish uchun va maktab komandasida ishtirok etish uchun intiIishlarida namoyon boMadi. Bundan tashqari har bir dars qiziqarli va metodik jihatdan to4g‘ri uyushtirilsa, o‘quvchilarda qiziqish ortadi. Boshlangich sinf o‘quvchilaridan toMaligicha ongli ravishda tushunishni talab qilish shart emas. Shunday boMsada harakat ko‘nikmalarini takomillashtirish bilan birga, onglilik va faollik asta-sekin oshirib borish kerak. Onglilik prinsip jarayonida shugMllanuvchilarning faolligini oshirish shart. Bu bilan dars davomida jismonii mashqlarga doimiy ehtiyoj ortishi mumkin. Mashg‘ulotlarda doimo ishtirok etish mustaqil shug‘ullanish uchun qiziqishni oshiradi. Harakat ko‘nikma va malakalarini muvaffaqiyatli shakllantirish, jismoniy sifatlarning rivojlanishi ko‘p jihatdan bolalaming mashg‘ulotlariga ongli munosabatiga bogMiqdir. Shu maqsadda o‘qituvchi bolalarga mashgbulotlarning muhimligini, mashqlarning ahamiyatini, uni bajarish texnikasini bolalarni o‘z tengdoshlari bajargan mashqlarini kuzatishga o‘rgatadi; ularni o‘z-o‘zini kuzatish va taxlil qilishga; o‘z faoliyatini baholashga; harakatni oldindan sezishga qiziqtiradi. Onglilik prinsipi bolalarda tashabbuskorlikni, mustaqillikni, ocz oldiga qo‘yilgan vazifalarni ijodiy hal qila olishga tarbiyalab boradi. Insoniyatni o‘rganish jarayonida har doim onglilik prinsipi muhim yetakchi rolni ocynaydi, lekin onglilik xarakteri va darajasi har xil boMishi mumkin. 0 ‘rgatish jarayonida onglilik prinsipini oshirishda quyidagi qonuniyatlarga amal qilinishi kerak: 1. Har bir mashqning maqsadini hamda uni bajarish usulining ahamiyatini tushuntirish. Aytaylik, o‘kituvchi gimnastika yoki boshqa mashqlar turini bajarish texnikasini egallash topshirigMni berib, harakatlarni qanday bajarish kerakligini maMum qiladi, lekin mana shu harakat texnikasini ishga soluvchi biomexanik sababni ochib bermaydi. Goho shug‘ullanuvchilarga jismoniy sifatni tarbiyalash uchun mashqlar beriladida, nima uchun nagruzka va dam olish me’yoriga rioya qilish kerakligi maMum qilinmaydi. Natijada topshiriqlarni bajarish sifatigina emas, shug‘ullanuvchilarning ijodiy faolligini rivojlantirishga ham putur yetkaziladi.

2. Yangi mashqni o‘rgatishda oldingi o‘zlashtirilgan bilim va malakalarga tayangan holda olib borilishi lozim. 3 .0 ‘quvchilarni o‘zlarining harakatlari to‘g‘risida hamda o‘rtoqlarini kamchiliklarining tahlil qila bilishga va so‘zlab berishga hamda ularni xatolarini sabablarini topishga ham jalb qilish. Shunday qilib, didaktik prinsipning onglilik prinsipi, o‘rganish jarayonida qonun qoidalariga va talablariga javob berishi kerak. Bugungi kunda 0 ‘zbekiston Mustaqillikka erishgan vaqtda onglilik prinsipi muhim va muammoli masala boMib qoladi. Bolalar o‘z sogMigMni kuzanf oladigan va nazorat eta oladigan boMajak ishbilarmon, jismonan baquwat va sogMom bolalarni tarbiyalashimiz kerak. Bu faqat bolalarda jimoniy tarbiya bo‘yicha minimum taMimotni shakllantirgandagina mumkindir. Buni esa maktabgacha tarbiya muassasalarida va maktabda eng kichik yoshdan o‘rgatishni boshlash kerak. Faollik prinsiplari bu har bir pedagogning vazifasi boMib o‘quvchilarning doimiy faol faoliyatini, ularda qunt bilan bilim olish ravishda yondashishiga BogMiqdir. 0 ‘quv tarbiya va mashq qilish ishlarining mohiyatini, mazmunini tushunish, ongli ravishda boMadi, albatta shug‘ullanuvchilarning faolligini va qobiliyatini oshiradi. Hamma o‘quv jarayonlarida yuqori pog‘onada yoki yuqori mahsulotli hamda shug‘ullanuvchilarda charchoq holati kuzatmaydi. Shuning uchun ham faollik prinsipi va onglilik prinsipi bir-biri bilan aloqador boMib, ikkovini birgalikda tushunish kerak. Faollik prinsipini shug‘ullanuvchilarda mujasamlashtirish uchun quyidagi asosiy qoidalarga amal qilish kerak: 1. Shug‘ullanuvchilarni oldinlaridagi va boMajak ishlarni tushuntirib, mazmunini ochib berib, ulami qiziqtirish. 2. 0 ‘quvchilarni mo‘vaffaqiyatlarini va kamchiliklarini baholash 3. Har bir shug‘ullanuvchilarga mustaqil ish bajarishlari uchun shaxsiy vazifa berish. Bu prinsiplarni amalga oshirishda pedagoglaming shaxsiy xarakteri katta ahamiyatga egadir. Ko‘rgazmalilik prinsipi. O‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimining didaktikasida "ko‘rgazmalilik" boshqaruvchi prinsiplaridan biri hisoblanadi. Birorta mashqni ko‘rsatish yoki demonstratsiya qilishganda, harakatni muhim elementlarini yo‘nalish, harakatning tezliklarini aniq tasavvur qilishda ko‘rgazmalilik metodi katta ahamiyatga egadir. Harakat tocg‘risida to‘g‘ri tasavvur hosil qilishda "ko‘rgazmali" qoMlanishlar yordam beradi. 0 ‘rgatishda Mko‘rgazmali" prinsipga amal

qilish, o‘quv materialni konkret shaklida berish, bu materialni o‘zlashtirish va tushunishda katta ahamiyatga egadir. ”Kocrgazmalilik" o‘quv^rayonining ajralmas qismi boMib oMgatish bosqichlariga va yosh xususiyatlariga bogMiqdir. Birinchi o‘rgatish bosqichida, tanishtirishda "ko^gazmalilik" ko4proq ko‘rsatiladi, takomillashtirish bosqichida kamroq. Bolalaming yoshi qancha kichik boMsa, shuncha "ko‘rgazmalilik" prinsipi ko‘proq qoMlaniladi. Amaliyotda ikki xil bevosita "koMgazmalilik" qoMlaniladi. Bevosita ko‘rgazmalilikda o‘qituvchi yoki jismoniy jihatdan yaxshi rivojlangan o‘quvchi tomonidan mashqlar namoyish qilinadi, ko‘rsatib beriladi. Mashqlar ko4rsatib berilayotganda toMigMcha yoki mashqning bir qismi ko‘rsatib berilishi mumkin. Mashqlar ko‘rsatib berilishi bilan birga izohlab savollar berib aniqlab turilishi ham mumkin. Tasviriy ko‘rgazmalilikda qo‘shimcha vositalar qoMlaniladi, ya’ni kinogramma, chizma plakatlar, diogramma va boshqalardan foydalaniladi. Ko‘rgazmalik metodik prinsipi ifodali so‘z bilan ham amalga oshirish mumkin. Ivan Petrovich Pavlovni aytishicha, ifodali so‘z hamma qo‘zgotuvchilar qatori ta’sir etadi va ko‘p qirralidir. Ko‘rgazmalilik amalga oshirish uchun quyidagi qonunlarga amal qilishi kerak: 1. Urgatilayotgan harakatni qanday ko‘rsatish, hamda tushuntirish bilan ko‘rsatishni qanday olib borishni oldindan ocylash. 2. Tushuntirish va ko‘rsatishda, shug‘ullanuvchilarning bilimlarini, oldingi harakat tajribalarini, mashg‘ulot vazifasini va o‘sha o‘rganilayotgan mashqlarning xususiyatlarini hisobga olish. 3. Shug‘ullanuvchilar qanchalik yosh boMsa, qancha kuchsiz tayyorlangan boMsa, shunchalik kocp me’yorda ko‘rgazmalar bilan foydalaniladi. Bu holda 2 yo‘nalish - umum tayyorgarilk va maxsus yo‘nalishlarning organik birligi asosida hal etiladi. 1-chi yo‘nalishdagi mashg‘ulotlarning asosiy mazmuni hamma uchun bir xil, individuallashtirish esa asosan metodikaga bogMiq holda amalga oshiriladi. 2-chi yo‘nalishda esa, mashg‘ulotlarning faqat metodlari emas, balki mazmuni ham individual qiziqishga bogMiq holda amalga oshiriladi. Bu ikki yo‘nalishning birikmasi jismoniy takomillashuv har tomonlama va shu bilan bir vaqtda individuallashtirilgani uchun shart sharoitlar yaratib beradi.

2.Кўргазмалик принцип ва уларни амалга ошириш йўллари ва аҳамияти;

Ko‘rgazmalilik prinsipi. O‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimining didaktikasida "ko‘rgazmalilik" boshqaruvchi prinsiplaridan biri hisoblanadi. Birorta mashqni ko‘rsatish yoki demonstratsiya qilishganda, harakatni muhim elementlarini yo‘nalish, harakatning tezliklarini aniq tasavvur qilishda ko‘rgazmalilik metodi katta ahamiyatga egadir. Harakat tocg‘risida to‘g‘ri tasavvur hosil qilishda "ko‘rgazmali" qoMlanishlar yordam beradi. 0 ‘rgatishda Mko‘rgazmali" prinsipga amal qilish, o‘quv materialni konkret shaklida berish, bu materialni o‘zlashtirish va tushunishda katta ahamiyatga egadir. ”Kocrgazmalilik" o‘quv^rayonining ajralmas qismi boMib oMgatish bosqichlariga va yosh xususiyatlariga bogMiqdir. Birinchi o‘rgatish bosqichida, tanishtirishda "ko^gazmalilik" ko4proq ko‘rsatiladi, takomillashtirish bosqichida kamroq. Bolalaming yoshi qancha kichik boMsa, shuncha "ko‘rgazmalilik" prinsipi ko‘proq qoMlaniladi. Amaliyotda ikki xil bevosita "koMgazmalilik" qoMlaniladi. Bevosita ko‘rgazmalilikda o‘qituvchi yoki jismoniy jihatdan yaxshi rivojlangan o‘quvchi tomonidan mashqlar namoyish qilinadi, ko‘rsatib beriladi. Mashqlar ko4rsatib berilayotganda toMigMcha yoki mashqning bir qismi ko‘rsatib berilishi mumkin. Mashqlar ko‘rsatib berilishi bilan birga izohlab savollar berib aniqlab turilishi ham mumkin. Tasviriy ko‘rgazmalilikda qo‘shimcha vositalar qoMlaniladi, ya’ni kinogramma, chizma plakatlar, diogramma va boshqalardan foydalaniladi. Ko‘rgazmalik metodik prinsipi ifodali so‘z bilan ham amalga oshirish mumkin. Ivan Petrovich Pavlovni aytishicha, ifodali so‘z hamma qo‘zgotuvchilar qatori ta’sir etadi va ko‘p qirralidir. Ko‘rgazmalilik amalga oshirish uchun quyidagi qonunlarga amal qilishi kerak: 1. Urgatilayotgan harakatni qanday ko‘rsatish, hamda tushuntirish bilan ko‘rsatishni qanday olib borishni oldindan ocylash. 2. Tushuntirish va ko‘rsatishda, shug‘ullanuvchilarning bilimlarini, oldingi harakat tajribalarini, mashg‘ulot vazifasini va o‘sha o‘rganilayotgan mashqlarning xususiyatlarini hisobga olish. 3. Shug‘ullanuvchilar qanchalik yosh boMsa, qancha kuchsiz tayyorlangan boMsa, shunchalik kocp me’yorda ko‘rgazmalar bilan foydalaniladi. Bu holda 2 yo‘nalish - umum tayyorgarilk va maxsus yo‘nalishlarning organik birligi asosida hal etiladi. 1-chi yo‘nalishdagi mashg‘ulotlarning asosiy mazmuni hamma uchun bir xil, individuallashtirish esa asosan metodikaga bogMiq holda amalga oshiriladi. 2-chi yo‘nalishda esa, mashg‘ulotlarning faqat metodlari emas, balki mazmuni ham individual qiziqishga bogMiq holda amalga oshiriladi. Bu ikki yo‘nalishning birikmasi jismoniy takomillashuv har tomonlama va shu bilan bir vaqtda individuallashtirilgani uchun shart sharoitlar yaratib beradi.
3.Осон тушунчалари ва индивидуаллаштириш принципи, уларни амалга ошириш йўллари ва аҳамитяи;

Oson tushunarli va individuallashtirish prinsipi. V-IX sinflarda o‘quvchilarning asab va mushak-suyak tizimlarini, qon-tomir tizim - xususiyatlarini hisobga olgan holda jismoniy yuklanshini me’yorlash juda zarur. Xapakat texnikasnga ega boMish uchun murakkablashtirilgan vazifalarni qo‘yish kerak. By yoshda ko‘proq, individual yondoshishga e’tibor berilishi kerak. 0 ‘qituvchining oldida turgan eng muhim vazifa o‘quvchilarni hammasini dasturda keltirilgan talablar va asosiy harakatlarga o ‘rgatishdir. Lekin ayrim o‘quvchilar bularni tez tushuntirib oladilar va o ‘zlashtiradilar. Ikkinchisi boMsa aksincha juda sekin o‘zlashtiradi. Dars jarayonida biri butun diqqat bilan eshitadi, qabul qiladi. Uchinchisi esa chalgMyda, har xil napcara chalgMtadi va h.k. (o‘qituvchi bir guruhga vazifa byergandan soMig ular darrov bajaradi, xatolarni to‘g‘rilaydi, boshqa gypyh ham tez bajarishga tushadi va tez esdan chiqaradi, diqqatsizlik bilan bajaradi ongsiz ravishda. Albatta ularga chora ko‘rish kerak. Masalan, bahosi pasaytiriladi va harakat qil ishini talab qilinadi. Ayrim o‘quvchilar juda qiyin o‘zlashtiradi (qo‘rqish, boshqalarni oldida yomon bajarishdan qo‘rqish, kasallik va boshqalar halaqit beradi).

Bularga yordam berish, psixologik qoMlab-quvvatlash, straxovka qilish va h.k. lozim. Albatta aldamchilar ham boMadi, ularni qiziqtirish kerak, tugaraklarga jalb qilish, ota-onalari bilan suhbat o‘tkazish, vazifalar berish (mashg‘ulot joy ini tayyorlash, sport buyumlarini tarqatish) maqsadga muvofiqdir. 0 ‘quvchilar ko‘proq sport formasi yo‘qligidan uyaladi. Shu boisdan mashqlarni bajarishda ham uyalib bajaradi. Bu albatta bajarish texnik darajasi past boMishiga olib keladi.

4.Мунтазамлик принцип ива уларни амалга ошириш йўллари ва аҳамияти;
4.Muntazamlilik - jismoniy tarbiya jarayonida eng ko‘p foyda beradigan prinsiplardir. Jismoniy tarbiya jarayonida o‘quvchilar organizmida bir qator o‘zgarishlar sodir boMadi. Jismoniy sifatlar tarbiyalanadi, harakat ko‘nikmalari va malakalari shakllanadi hamda 0 ‘ruvchilarning barcha asosiy muskullarini mustahkamlashga, yurak - qon tomirlari, nafas olish va asab tizimlarining rivojlanishi sodir boMadi. Bunday o‘zgarishlarga faqat jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini muntazam ravishda, to‘g‘ri rivojlantirish asosida olib borish orqali erishish mumkin. Muntazamlilik prinsipi jarayonida mashg‘ulotlarini uzluksiz ravishda olib borishni talab qiladi. Shug‘ullanuvchilar oldida qo‘yiladigan vazifalarni asta - sekinlik bilan oddiydan murakkabga va osondan qiyinlikka o‘tishga qaratilgan boMishi kerak. Muntazamlilik prinsipi qator holatlarda ko‘rib chiqilishi lozim. Mashg‘ulotlarni uzluksizligi. Jismoniy tarbiya butunligicha hayotning hamma yosh davrlarni qamrab oladigan uzluksiz jarayon sifatida qaraladi. Bu jarayonning uzluksizligi har bir o‘tilgan va o‘tilmagan mashg‘ulotlar samaradorligi orasidagi o‘zaro bogManish bilan amalga oshiriladi. Bu samaradorlik har bir ketma-ket olib borilgan mashg‘ulotlar davomida oshirib boriladi. Jismoniy tarbiya jarayonida uzilishlarga yoM qo‘yish kerak emas. Bu uzilishlar mashg‘ulotlarning ijobiy samaradorligini yo‘qotadi, chunki har bir keyingi mashg‘ulot samaradorligi oldingi mashg‘ulotlar natijasi sifatida boMishi kerak. Buning natijasida funksional va strukturali xarakterning qat’iy adabtatsion nisbiy qayta tuzilishi vujudga kelib stabil harakat ko‘nikmalarining va tayyorgarlikning asosini tashkil etadi. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish tufayli organizmda sodir boMadigan funksional va strukturali o4zgarishlar ziddiyatga uchrashi, ya’ni mashqlar to‘xtatib quyilsa, teskari rivojlanish ro‘y berishi mumkin. Mashqlarda ozgina vaqt boMsa ham uzilish yuz bersa, paydo boMgan shartli reflektorli bogManish so‘na boshlaydi, funksional imkoniyatlarning erishilgan darajasi pasaya boradi va hatto, ba’zi morfologik koMsatkichlarda regress sodir boMadi. Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, ba’zi regressiv o‘zgarishlar shu uzilishlaming 5-7 kunlaridayoq sezilib qolinadi. Demak jismoniy tarbiya jarayoni uzluksiz boMishi kerak ekan, ya’ni teskari o‘zgarishlarga olib keluvchi be’mani tanaffuslar boMmasagina, jismoniy yetuklikka erishish uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi. Boshqacha qilib aytganda har bir mashqni samarasini awalgi mashqlarning samarasiga qo‘shib borish va to‘plangan o‘zgarishlarni mustahkamlab, rivojlantiraverish kerak. Jismoniy tarbiyaning ommaviy amaliyotida odatda haftada 2-3 mashg‘ulot o‘tkaziladi. Tayyorgarlik darajasini oshirish uchun mashg‘ulotlar orasidagi intervallar kamaytiriladi va jismoniy tarbiya jarayoni nisbatan kamaytiriladi yoki saqlanadi. Bu esa bolalar jismoniy tayyorgarligiga bogMiq Mashg‘ulotlarni ketma-ketligi va ularni mazmunini har xil tomonlarini o‘zaro bogMiqligi ko‘rsatiladi. Ma’lumki, muntazam shug‘ullanish onda-sonda shug‘ullanishga ko‘ra katta effekt beradi. Bu yerdagi masalalar jismoniy tarbiya jarayonida muntazamlik qanday xislatlari bilan harakatlanishi kerak va qanday qilib yuklanish va dam olishni optimal almashtirish bilan bogManadi. Jismoniy yuklanish va dam olishni maksadga muvofikligi. Jismoniy trabiya jarayonining muntazamligi jismoniy yuklanish va dam olishni doimo almashtirib turishni tayin qiladi. Yuklanish jismoniy mashqlarni shug‘ullanuvchilar organizmiga ta’sir etishni ko‘rsatib, uning funksional imkoniyatlarini oshirish omili boMib hisoblanadi. Charchash va taklanish jarayoni organik bir-biriga bogMiq va o‘zaro almashishda boMadilar. Agar il vaqtida jismoniy yuklanish katta boMsa, il qobiliyatini darajasi pasayib, charchash holati rivojlanadi. Demak: Birinchidan, organizmni funksional dinamik imkoniyatlari faqat yuklanish bilan emas, balki il qobiliyatini tiklash va oshirish uchun kerakli dam olish bilan ham shartlanadi. Ma’lum boMishicha, jismoniy tarbiya sifati bu jismoniy yuklanish va dam olishni almashtirish san’atidir. Ikkinchidan, jismoniy yuklanish va dam olishni maqsadga muvofiq almashtirishda tiklanish jarayonini davriyligiga asoslanish kerak.

4.TALABNI TOBORA OSHIRIB BORISH PRINTSIPI

Bu prinsip jismoniy tarbiya jarayonida shug‘ullanuvchilarga qo‘yiladigan talablarning umumiy yo‘nalishini ifoda etadi va tobora qiyinlashib boruvchi yangi - yangi vazifalarni qo‘yish va bajarishni, shular bilan bogMiq boMgan jismoniy yuklanish hajmi va shiddatini asta- sekin oshirib borishni o‘z ichiga oladi.

Talablarni asta sekin oshirib borish prinsipini qoMlashda quyidagilarga e’tibor beriladi: 1. Mashg‘ulotlar materialini doimo yangilab borish. Jismoniy tarbiya jarayonida harakat faoliyatini bir turidan ikkinchi murakkabroq turiga o‘tish ta’limiy ahamiyatga egadir. Mashqlarning tarkibini doimo yangilamasdan turib hayotiy ahamiyatga ega boMgan harakat malaka va ko‘nikmalarni yetarlicha keng doirasini egallab boMmaydi. Shu bilan bir qatorda turli harakat koordinatsiyalarini egallash bilan, shu vaqtda sodir boMadigan qiyinchiliklarni yengish natijasida harakat faoliyatini egallash, koordinatsiyalash, qayta o'zgartirish va cheksiz mukammallashtirib borish qobiliyatining o ‘zi rivojlanadi. 2. Jismoniy yuklanishning hajmi va shiddatini oshirish. Bir yuklanishning o‘zini uzoq vaqt qoMlash holatida uning taraqqiy ettiruvchi samaradorligi shu jismoniy yuklanishga o‘rganish darajasi bo‘yicha asta-sekin yo‘qolib boradi. Yuklanishga o‘rganib borish natijasida vujudga kelgan organizmning funksional imkoniyatlari bir hil tipdagi shu ish ratsional foydalanishga olib keladi. Funktsional imkoniyatlarning keyingi rivojlanishi uchun doimo jismoniy yuklanishlarni yangilab borish, uning xajm va shiddatini oshira borish talab etiladi. Bu jismoniy tarbiyaning asosiy qonun qoidalaridan biridir. Jismoniy sifatlarini tarbiyalashda qonun - qoida yuklanishlarning turli parametlarini :harakat tezligi, ogMrlikning ortishi, takrorlanish soni, ishning umumiy davomiyligi va h.k.larning rivojlantirib boruvchi o‘zgarishlarda sodir boMadi. 3. Talablarni oshirib boruvchi ketma-ketlilik, mustahkamlilik va boshqa metodik shartlarni ta’minlash. Jismoniy tarbiya jarayonida o‘sib boruvchi yuklanishlarning ijobiy samaradorligiga bogMiq boMgan bir qator shartlar yuqorida oson tushunarli, individuallashtirish va muntazamlilik prinsiplarda qayd qilingan edi. Bu awalo vazifalarning va u bilan bogMiq boMgan jismoniy yuklanishlarning kuchliligi, ular darajasining shug4ullanuvchilar dastlabki tayyorgarligi, shuningdek yosh jinsiy, individual xususiyatlarga hamda organizmning ko‘nikish imkoniyatlariga bogMiqligi, mashg‘ulotlarning ketma-ketliligi, doimiyligi va jismoniy yuklanish bilan dam olishning optimal almashinishidir. Bunda jismoniy tarbiyaning har bir bosqichida mashq ko‘rganligi erishiladigan ijobiy natijalarni mustahkamlash muhim ahamiyatga ega boib, bu yuklanishlarning takrorlanish va asta-sekin oshirib borish maqsadidagi tizim bilan ta’minlanadi. Jismoniy yuklanishning asta-sekin oshib borishi organizmdagi ko‘nikish o‘zgarishining tempi bilan ma’lum munosabatda boMadi. U yoki bu yuklanishga ko‘nikish birdaniga boMmaydi. Har doim jismoniy yuklanishning yangi darajaga ko‘tarilish imkonini beruvchi adaptatsion o‘zgarishlar sodir boMishi uchun ma’lum vaqt kerak boMadi. Bu vaqt bir tomondan yuklanishlarning kattaligi va sifat xususiyatlariga bogMiq boMsa, ikkinchi tomondan yosh hamda bir qator tashqi va ichki omillar bilan o‘zgaruvchi individual ko‘nikish imkoniyatlariga bogMiq boMadi. Shu bogManishlarni hisobga olgan yuklanishlarning asta-sekin oshib boruvchi turli shakllaridan: l.To‘g‘ri chiziqli; 2. Zinasimon; 3. ToMqinsimon shakllardan foydalaniladi. To‘gri chiziqli shakli uchun nisbatan yuqori boMmagan va shu holda oshib boruvchi mashg^lotlaming ayrim har bir seriyasiga ramkasidagi jismoniy yuklanishlar xarakterlidir. Zinasimon dinamikada u yoki bu mashg‘ulotlarda yuklanishlarning nisbatan keskin oshuvi boshqa bir qancha mashg‘ulotlarda jismoniy yuklanishlarning oshish stabilizatsiyasi bilan almashiniladi, bu esa umuman birinchi holdagiga qaraganda muhimroq yuklanishlarni egallashga imkoniyat yaratadi. Dinamikaning toMqinsimon shakli yuklanishlar o‘sishining asta- sekinlik va yuqori templarining muhim organik bogManishi bilan xarakterlanadi. Yuklanishlardagi "sakrash" toMqinning boshlangich fazasida bir- tekis ko4arilishi bilan sodir boMib yakuniy fazasidagi "yuklanish" bilan almashiladi. Metodik prinsiplarining bir - biri bilan o‘zaro bogMiqligi. Jismoniy tarbiya prinsiplari haqidagi fikrlarni tahlil qilib, ularning mazmuni o‘zaro chambarchas bogManganligini tushunish qiyin emas. Bu tushunarlidir, chunki ular tib ma’noda yagona va ayrim prinsiplar pozitsiyasi jihatdan qaralishi mumkin boMgan u yoki bu jarayonning ayrim tomonlarini va qonun qoidalarini akslantiradi. Bundan, biror bir prinsipi e’tiborga olinmay qolsa, yuqorida ko‘rsatilgan boshqa prinsiplami ham toMa amalga oshirish mumkin boMmaydi, degan xulosa chiqadi. Hamma prinsiplar birgalikda butun qoMlanilgandagina ulardan har birining chinakam samarali boMishiga erishiladi. Onglilik va faollik prinsipi jismoniy tarbiyaning qoMlashga umumiy shart - sharoit yaratadi.

Chunki shug‘ullanuvchilarning ishga ongli va faol munosabatda bo‘lishlari okquv materiallarini o‘zlashtira olishlariga, olinayotgan bilim, malaka va kocnikmalarning mustahkam bo‘l ishiga, awalgi mashg‘ulotlarning keyingilari bilan bog‘lanishiga yana ham yuksalishiga erishish va boshqalarga imkon beradi.