Mavzu: Katta guruhlar va ommaviy ijtimoiy jarayonlar psixologiyasi Reja

Katta guruhlar psixologiyasiga xos xususiyatlar va ularni ilmiy tadqiq etish shartlari
Katta guruhlar kishilarning shunday birlashmalariki, undagi odamlar soni ko`pchilikni tashkil etib, ma’lum sinfiy, ilmiy, irqiy, professional belgilar ularning shu guruhga mansubligini ta’minlaydi. Katta guruhlarni tashkil etuvchilar ko`p sonli bo`lganligi va ular xulq-atvorini belgilovchi mexanizmlarning o`ziga xosligi tufayli bo`lsa kerak, ijtimoiy psixologiyada olimlar ko`pincha kichik guruhlarda ish olib borishni afzal ko`radilar. Lekin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy-mafkuraviy ahamiyatga ega.
Bu sohadagi tadqiqotlarning kamligi bir tomondan, aytib o`tilganidek ko`pchilikni qamrab olishda qiyinchiliklar bo`lsa, ikkinchi tomondan, katta guruhlar psixologiyasini o`rganishga qaratilgan metodik ishlar zahirasining kamligidir. Masalan, ishchilar yoki ziyolilar sinfi psixologiyasi o`rganilishi kerak deylik, avvalo o`sha ishchilarning soni ko`p, qolaversa, ishchilarning o`zi turli ishlab chiqarish sharoitlarida ishlayotgan, turli iqlim sharoitlarida yashayotgan turli millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini qamrab oladigan yagona ishonchli usulni topish masalasi juda jiddiy muammo bo`lganligi uchun ham har bir katta guruhga taalluqli bo`lgan asosiy, yetakchi sifatni topish va shu asosda uning psixo­logiyasini o`rganish hozircha ijtimoiy-psixologiyadagi asosiy metodologik yo`llanma bo`lib kelmoqda. Qolaversa, katta guruhlar jamiyatning tarixiy taraqqiyoti mobaynida shakllangan guruhlar bo`lgani uchun ham har qanday guruhni o`rganishdan oldin, xoh bu sinflar bo`lsin, xoh millatlar yoki xalqlar psixologiyasi bo`lsin, uning hayot tarzi, unga xos bo`lgan odatlar, udumlar, an’analar o`rganiladi. Ijtimoiy-psixologik ma’noda, hayot tarzini o`rganish deganda, u yoki bu guruhga taalluqli bo`lgan kishilar o`rtasida amalga oshiriladigan muloqot tiplari, o`zaro munosabatlarda ustun bo`lgan psixologik omillar, qiziqishlar, qadriyatlar, ehtiyojlar va boshqalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli har bir shaxsda, ya’ni u yoki bu katta guruhga mansub bo`lgan shaxsda tipik xislatlar shakllanadi. Masalan, 90- yillar yoshlariga xos bo`lgan tipik sifatlar ana shu yoshlar o`rtasida keng tarqalgan urf-odatlar, moda, so`zlashish xususiyatlari, qadriyatlar, qiziqishlar va hokazolar tufayli shakllanadi. Shuning uchun ham 20 yoshli kishining psixologiyasini to`liq ravishda o`rganish uchun undagi bilish jarayonlarining o`ziga xosligi, shaxsi, xarakteri va boshqa individual psixologik xususiyatlaridan tashqari, yana unga o`xshash yoshlarda ustun bo`lgan psixologik xislatlarning qanchalik namoyon bo`lishini, u mansub bo`lgan va asosan vaqtini o`tkazadigan guruhlar psixologiyasini, milliy sifatlarini ham nazarda tutish va ularni o`rganish zarur. Bu degani, har bir shaxs ongida uning yakka, alohida orttirgan shaxsiy tajribasiga alokador psixologik tizimlardan tashqari, uning qaysi millatga, elat, sinfga mansubligidan singdirilgan psixologik tizimlar ham mavjuddir va uni ilmiy tadqiqotchi inkor etmasligi kerak.
G. G. Diligenskiy ijtimoiy guruhlarning ikki turini ajratib turadi. Birinchi tur - bu umumiy ob'ektiv ravishda mavjud bo'lgan va ijtimoiy ahamiyatga ega belgiga ega bo'lgan odamlar birlashmasi, masalan, demografik, keyin bu tur erkaklar, ayollar, avlodlar, yoshlar, o'rta yoshlar, keksalar va boshqalardan iborat bo'ladi. Ushbu guruhlarning ijtimoiy sifatida tavsiflanishi ularning jamiyat hayotidagi ahamiyati, ijtimoiy munosabatlar tizimidagi (ishlab chiqarish tizimidagi, oiladagi) roli bilan belgilanadi. Tarkibidagi bu guruhlar bir hil, bir hil, ammo aniq tanlash asosida. Guruhlarning ikkinchi turi, ularni tashkil etgan odamlar ataylab birlashishga intilishlari bilan tavsiflanadi. Ushbu guruhlarga misol sifatida diniy guruhlar, partiyalar, birlashmalar, ijtimoiy harakatlar kiradi. Ijtimoiy tarkibi jihatidan ushbu guruhlar turlicha. Ijtimoiy-psixologik xususiyatlar jihatidan ular birinchi turdagi guruhlarga qaraganda bir hil. Agar birinchi holatda hamjamiyatning ob'ektiv tomoni ustuvor bo'lsa, ikkinchisida bu subyektivdir. Bu psixologik hamjamiyat. Subyektiv jamoa ob'ektiv hamjamiyatga mos kelmaydi.