Mavzu: Korxonalarda moliyaviy qarorlar va ularga ta’sir etuvchi omillar Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

3. Zamonaviy sharoitda moliyaviy qarorlar qabul qilish strategiyasini rivojlantirish masalalari.

1. 
   Biznesda moliyaviy qarorlarning ahamiyati yaqqol ko'rinib turibdi, chunki muvaffaqiyatsizlikka olib keladigan ko'plab omillar o'sishni va tashkilotning maqsadlarini rag'batlantiruvchi strategiyalar moliyaviy qarorlar yordamida to'g'ri boshqarilishi mumkin. Bir qator tadqiqotlar natijalariga ko'ra biznesni muvaffaqiyatsiz bo'lishining asosiy sabablari moliyaviy rejalashtirishning etishmasligi, mablag 'olish imkoniyatining cheklanganligi, kapital etishmasligi, rejadan tashqari o'sish, past strategik va moliyaviy proektsiyalar, ortiqcha asosiy vositalarga investitsiyalar va kapitalni noto'g'ri boshqarish. Ushbu muvaffaqiyatsizlik sabablarining aksariyati tashkilot tomonidan ishlab chiqilgan va amalga oshirilgan moliyaviy strategiyalar yordamida muvaffaqiyatli boshqarilishi mumkin bo'lgan qiyinchiliklardir. Biroq, moliyaviy qarorlarni o'rganish uzoq vaqt davomida yirik korporatsiyalar bilan chegaralangan bo'lib, ular haqida keng qamrovli tadqiqotlar nashr etilgan. Kichik biznesning asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, ular qaror qabul qilish uchun foydali moliyaviy ma'lumotlarga ega emaslar. Yaratilgan ma'lumotlar soliqlarni to'lash uchun ishlatiladi, ammo tashkilotning haqiqiy holatini aks ettirmaydi. Bundan tashqari, kichik korxonalarda rejalashtirish, boshqarish va moliyaviy qarorlarni qabul qilish bo'yicha tajribaga ega bo'lgan ixtisoslashgan xodimlar mavjud emas va egasi qarorlarni mustahkam poydevorsiz qabul qilishi kerak. Kichik biznes egalari asosan operatsion xarajatlar uchun mablag 'olishga e'tibor qaratganliklari sababli moliyaviy rejalarni tuzish qiyin: ularni qanday amalga oshirish borasida bilim yo'q, kundalik muammolar tadbirkorlarning qaror qabul qilishini engib chiqadi va dolzarbligi asosiy muammolarni hal qilish uchun daromad olish. Biroq, bu moliyaviy qarorlar moliyaviy rejalashtirishga asoslanmasligi kerak degani emas. Birinchi navbatda har qanday firma aynan qanday biznes bilan shug‘ullanishini belgilab olishi kerak va bu jarayon strategik rejalashtirish deb ataladi. Strategik rejalashtirish vaqt omilini inobatga olgan holda xarajat va daromadni baholash bilan bog‘liq ekan, ko‘p jihatdan, uni moliyaviy qarorga kiritish mumkin.
   
2. 
   Ko‘pincha, firma o‘zining mahsulot yo‘nalishidan kelib chiqqan holda asosiy yo‘nalishga ega bo‘ladi va shu bilan bir qatorda birinchisi bilan o‘zaro bog‘liq boshqa faoliyat bilan ham shug‘ullanadi. Masalan, kompyuter ishlab chiqaradigan firma o‘z faoliyatining ma’lum bosqichida kompyuterlarga xizmat ko‘rsatish faoliyati bilan ham shug‘ullanishga ahd qilishi mumkin.
   
3. 
   Vaqt o‘tishi bilan kompaniyaning strategik maqsadlari o‘zgarishi, o‘zgarganda ham keskin o‘zgarishi mumkin. Ba’zi korporatsiyalar bir vaqtning o‘zida biznesning bir-biri bilan mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan sohalarida ishlashi uchrab turadigan hol. Bundan tashqari, shunaqasi ham bo‘ladiki, firma o‘zining dastlabki faoliyati bilan umuman shug‘ullanmay qo‘yadi, natijada firmaning nomi uning bugungi vazifalari va maqsadlariga mutlaqo mos kelmay qoladi.
   
4. 
   Masalan, ITT Corporation (International Telephone and Telegraph) korporatsiyasini eslaylik. Korporatsiya 1920 yilda telefon va telegraf xizmatlarini va tegishli asbob-uskunalarni taklif etuvchi kompaniya sifatida tashkil etilgan. XX asrning 70-yillarida ITT ulkan ko‘p millatli konglomerat⁸ga aylandi. Asosiy faoliyatidan tashqari firmaning faoliyat doirasiga sug‘urta, harbiy kiyimbosh tikish, non mahsulotlari, yog‘och-taxta, bog‘dorchilik mahsulotlari ishlab chiqarish, shuningdek tog‘-kon ishi va avtomobillarni ijaraga berish kirar edi. O‘tgan asrning 80-yillari davomida kompaniya shu faoliyat turlarining ko‘pchiligi bilan shug‘ullanmay qo‘ydi va butun diqqate’tiborini mehmonxona va qimor biznesiga qaratdi. 1996 yilga kelib esa, korporatsiya umuman telefon va telegraf uskunalari ishlab chiqarmay qo‘ydi va telekommunikatsiya xizmatlari ko‘rsatishni to‘xtatdi.
   
5. 
   Strategiyalarni belgilashda, ayniqsa mikro, kichik va o'rta korxonalarni o'rganishda kam e'tibor olgan sohalardan biri bu moliyaviy qarorlar, garchi bu biznes raqobatdoshligini belgilovchi omil bo'lsada. Moliyaviy strategiyalar - bu korporativ natijalarga erishish uchun moliyaviy boshqaruvni takomillashtirish va optimallashtirishga qaratilgan maqsadlardir.
   
6. 
   Moliyaviy strategiya uchta o'zaro bog'liq qaror turlaridan iborat: investitsiya, moliyalashtirish va aylanma mablag'lar to'g'risidagi qarorlar. Firma qanday faoliyat turi bilan shug‘ullanishini uzil-kesil belgilab olgach, kompaniya menejerlari fabrika, mashina uskunalari, tadqiqot o‘tkaziladigan laboratoriyalar, ko‘rgazma zallari, ulgurji omborxonalar va boshqa uzoq muddatli aktivlar qurish va sotib olish rejasini ishlab chiqishlari hamda buning barchasini boshqaradigan xodimlarni o‘qitish loyihasini tayyorlashlari kerak bo‘ladi. Bu jarayon investitsiyalarni rejalashtirish deb ataladi.
   
7. 
   Investitsiyalarni rejalashtirish har bir yangi investitsion loyiha uchun asosiy maqsadlarni belgilash, ularga baho berish, eng manfaatli maqsadni tanlash va ularni amalga oshirish usullarini ishlab chiqishdan iborat. Investitsiya qarorlari investitsiyalarning kelajakdagi pul oqimlarining kattaligi, imkoniyati va xavfini hisobga olgan holda kompaniyaga qimmatli qiymat keltiradigan investitsiya imkoniyatlarini amalga oshirish uchun kapital ajratish bilan bog'liq.
   
8. 
   Investitsiya qarorlariga ta'sir qiluvchi omillar:
   
9. 
   1. Loyihaning pul oqimlari - eng yaxshi taklifni tanlash uchun investitsiya taklifi davomida pul tushumlari va to'lovlari ketma-ketligini ko'rib chiqish va tahlil qilish kerak.
   
10. 
    2. Qaytish darajasi - eng yaxshi taklifni tanlash uchun har bir taklifdan kutilgan foyda va ular bilan bog'liq bo'lgan xatarlarni hisobga olish kerak.
    
11. 
    3. Investitsiya mezonlari - har xil investitsiya takliflari kapital byudjetlashtirish texnikasi asosida baholanadi. Ularga investitsiya miqdori, foiz stavkasi, pul oqimlari, rentabellik darajasi va boshqalarni hisoblash kiradi, loyihalarni baholashda qaysi texnikadan foydalanish kerakligi ko'rib chiqiladi.
    
12. 
    Firma aynan qanday loyihalarni amalga oshirishini belgilab olgandan so‘ng shu loyihalar qay tarzda moliyalashtirilishini aniqlashi kerak. Investitsiyalarni rejalashtirish bilan bog‘liq qarorlardan farqli o‘laroq kapital tuzilmasiga taalluqli qarorlarni qabul qilayotganda tahlil birligi alohida investitsion loyiha emas, balki firmaning butun o‘zidir. Kapital tuzilmasini aniqlash jarayoni firma faoliyatining amaliy moliyaviy rejasini ishlab chiqishdan boshlanadi, shundan keyin moliyalashtirishning optimal tuzilmasini ishlab chiqishga kirishish mumkin. Moliyalashtirish bo'yicha qarorlar kompaniya o'z faoliyatini moliyalashtirish uchun foydalanadigan uzoq muddatli qarz va kapitalning o'ziga xos aralashmasiga, ya'ni kapitalning maqbul tuzilishiga taalluqlidir.
    
13. 
    Moliyalashtirish qaroriga ta'sir qiluvchi omillar:
    
14. 
    1. Xarajat. Turli xil manbalardan mablag 'yig'ish har xil. Kapital qiymati qarzlar narxidan ko'proqdir. Eng arzon manba ehtiyotkorlik bilan tanlanishi kerak.
    
15. 
    2. Xavf. Turli manbalar bilan bog'liq xavf har xil. Qarzga olingan mablag'lar bilan solishtirganda ko'proq xavf tug'diradi, chunki egasining jamg'armasiga nisbatan foizlar to'lanadi va u belgilangan muddat o'tgach yoki amal qilish muddati tugagandan keyin qaytariladi.
    
16. 
    3. Biznesning pul oqimlari holati. Agar kompaniyaning pul oqimlari holati etarlicha yaxshi bo'lsa, u holda qarz mablag'laridan bemalol foydalanishi mumkin.
    
17. 
    4. Nazorat qilish masalalari. Mavjud aktsiyadorlar biznesni to'liq boshqarish huquqini qo'lga kiritmoqchi bo'lsalar, u holda qarz mablag'lari hisobidan moliya jalb qilinishi mumkin, ammo agar ular biznes ustidan nazoratni kengaytirishga tayyor bo'lsalar, moliya mablag'larini jalb qilish uchun kapital aktsiyalaridan foydalanish mumkin.
    
18. 
    5. Kapital bozorlarining holati. Rivojlanish davrida moliyaviy aksiyalarni chiqarish orqali osongina jalb qilish mumkin, ammo depressiya davrida qarzlar yordamida mablag'larni jalb qilish oson.
    
19. 
    Aylanma mablag'lar bo'yicha qarorlar qisqa muddatli aktivlar va majburiyatlarni kompaniya faoliyati uchun resurslarning etarliligini ta'minlaydigan tarzda boshqarishni o'z ichiga oladi. Firmalar turli-tuman moliyaviy instrumentlarni muomalaga chiqarishi mumkin. Bu tashkillashtirilgan bozorlarda savdga chiqariladigan standartlashtirilgan qimmatli qog‘ozlar – oddiy va imtiyozli aksiyalar, obligatsiyalar va konvertatsiya qilinadigan qimmatli qog‘ozlar bo‘lishi mumkin. Shuningdek, korxonaga qo‘yilgan bozordan tashqari moliyaviy talablar, ya’ni bank ssudalari, xodimlar uchun opsionlar, ijara shartnomalari va pensiya ta’minoti bo‘yicha majburiyatlar ham sotuvga qo‘yilishi mumkin.
    
20. 
    Korporatsiya kapitali tuzilmasi kapitalning ma’lum qismi egalaridan har biri korporatsiya daromadining qancha qismini olishini belgilab beradi. Masalan, obligatsiya egalari, odatda, belgilangan to‘lovlar olib turadi, aksiyadorlarga esa daromadga da’vogarlarning barchasi o‘z ulushini olgandan keyin qolgan mablag‘ to‘lanadi. Kompaniya ishining qanday nazorat qilinishi qisman kapital tuzilmasiga bog‘liq. Odatda, aksiyadorlar firmani direktorlar kengashiga o‘z vakillarini saylash huquqidan foydalangan holda boshqaradilar, obligatsiyalar chiqarish va kompaniyaning boshqa kredit kelishuvlariga kirishi, ko‘p hollarda, undan ma’lum shartlarni bajarishni taqozo etadi, ushbu shartlar, o‘z navbatida, kreditorlar bilan tuzilgan tegishli shartnomalarda ko‘zda tutilgan bo‘ladi va boshqaruv xodimlari faoliyatini cheklaydi. Ushbu shartnoma cheklovlari tufayli kreditorlar ma’lum darajada kompaniya menejerlarining ishini nazorat qila oladilar.
    
21. 
    Aylanma kapitalni boshqarish sifati firma muvaffaqiyatiga ulkan ta’sir ko‘rsatadi. Agar menejerlar kompaniyaning kunlik moliyaviy ishlariga doimiy diqqat qilmasalar eng oqil tuzilgan uzoq muddatli reja ham ko‘ngildagidek amalga oshmasligi mumkin. Hatto o‘sib kelayotgan muvaffaqiyatli firmada ham kiruvchi va chiquvchi pul oqimlari vaqt jihatidan aniq bir-biriga mos tushmasligi mumkin. Menejerlar mijozlar o‘z hisoblari bo‘yicha to‘lovlarni vaqtida amalga oshirishlarini muntazam tekshirib turishlari kerak va hokazo. Boshqacha qilib aytganda, menejerlar firma moliyasi ustidan umumiy boshqaruvni shunday amalga oshirishlari kerakki, pul mablag‘larining operatsion defitsiti doimo to‘ldirilib turishi, ortiqchasi yaxshi daromad olib keladigan tarzda investitsiya qilinishi kerak.
    
22. 
    Aylanma mablag'larni boshqarish quyidagi masalalarni o'z ichiga oladi:
    
23. 
    1. Qisqa muddatli mablag'larni jalb qilishning qanday manbalari mavjud?
    
24. 
    2. Turli xil qisqa muddatli manbalardan mablag'larni qaysi nisbatda jalb qilish kerak?
    
25. 
    3. Naqd pul va zaxiralarning maqbul darajasi qanday bo'lishi kerak?
    
26. 
    4. Mijozlarga sotishda firmaning kredit siyosati qanday bo'lishi kerak?
    
27. 
    Agar korporativ maqsad daromadni ko'paytirishdan iborat bo'lsa, korxonalar uchun uchta turdagi moliyaviy qarorlarning maqbul kombinatsiyasini izlash juda muhimdir.
    
28. 
    Moliyaviy strategiya kompaniya uchun shunchalik muhimki, uni operatsion strategiya kabi tez-tez baholash va sozlash zarur. Shuningdek, moliyaviy strategiyani baholash operatsiyalar, ehtiyojlar va biznesning o'ziga xos xususiyatlariga mos kelishi kerak. Korxonalar tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy amaliyotlarning tavsifi ko'proq e'tibor qaratgan masalani anglatadi. Firma moliyaviy qarorlar qabul qilishi vaqtidagi har bir qaror, xoh u investitsiyalash, xoh moliyalashtirish yoki aylanma kapitalni boshqarish masalasi bo‘lsin, muayyan ishlab chiqarish texnologiyasiga, shuningdek tadbirkorlik faoliyatini boshqarish tizimi, soliq tizimi va firma faoliyat yuritadigan raqobat muhiti kabi omillarga bog‘liq. Firma tanlaydigan moliyaviy siyosat variantlari ham bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir.
    
29. 
    Korxonaning samarali faoliyat yuritishini belgilab beruvchi moliyaviy strategiyasini ishlab chiqishning quyidagi ahamiyatli jihatlarini koʻrsatib oʻtish mumkin:
    
30. 
    Ishlab chiqilgan moliyaviy strategiya yaxlit korxona va uning alohida tarkibiy boʻlinmalari oldiga qoʻyilgan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning uzoq muddatli umumiy va moliyaviy maqsadlarni amalga oshirish mexanizmini belgilab beradi.
    
31. 
    Moliyaviy strategiya korxonaning real moliyaviy imkoniyatlarini baholash, ichki moliyaviy imkoniyatlardan maksimal foydalanish va moliyaviy resurslar tezkor aylanuvchanligini ta’minlash imkonini beradi.
    
32. 
    Moliyaviy strategiya tashqi omillarning tezkorlik bilan oʻzgarishi jarayonida paydo boʻladigan yangi istiqbolli investitsion imkoniyatlardan samarali foydalanish imkoniyatini yaratadi.
    
33. 
    Moliyaviy strategiyani ishlab chiqish moliyaviy rivojlanishning mumkin boʻlgan variantlarida ta’sir etuvchi tashqi omillarni hisobga oladi va korxona faoliyati uchun salbiy oqibatlarni minimal darajaga pasaytirish imkonini beradi.
    
34. 
    Korxonaning moliyaviy faoliyatini uning raqobatchilari bilan solishtirish orqali afzallik jihatlarini taqqoslash imkoniyatini beradi.
    
35. 
    Aniq moliyaviy strategiya korxona moliyaviy faoliyatini strategik, joriy va operativ boshqarishdagi oʻzaro bogʻliqlikni ta’minlaydi.
    
36. 
    Korxonada eng muhim strategik moliyaviy qarorlar ijrosini moliyaviy mentalitetga muvofiqlikda amalga oshirishni ta’minlaydi.
    
37. 
    Moliyaviy strategiya tizimida muhim moliyaviy boshqaruv qarorlarini aniq mezonlar asosida baholash imkoniyati shakllantiriladi.
    
38. 
    Ishlab chiqilgan moliyaviy strategiya korxonaning umumiy tashkiliy boshqaruv tuzilmalari va tashkiliy madaniyatini strategik oʻzgartirishning dastlabki asoslaridan biri sifatida namoyon boʻladi.
    
39. 
    Shu bilan birgalikda moliyaviy strategiya korxona operatsion faoliyatini strategik rivojlantirishni tashkil etishga oʻz ta’sirini koʻrsatadi. Bu operatsion strategiyaning asosiy maqsadlari hisoblangan yuqori darajada mahsulot realizatsiyasini, operatsion foyda va korxonaning raqobatdagi pozitsiyasini oshirishni ta’minlash bilan bogʻliq. Agar korxona oʻz moliya-xoʻjalik faoliyatini amalga oshirayotgan tovar va moliya bozorlarining rivojlanish tendentsiyalari paydo boʻladigan holatlarga mos tushmasa, bu korxona operatsion faoliyat rivojlanishining strategik maqsadlari moliyaviy cheklashlar bilan bogʻlanmaganligini koʻrsatadi. Bunday holatda korxona operatsion faoliyat strategiyasiga mos ravishda tuzatishlar kiritishlariga toʻgʻri keladi
    
40. 
    Moliyaviy faoliyatni strategik boshqarishni tadbirkorlik stiliga maqsadli yoʻnaltirish prinsipi. Bu prinsip korxonalarda moliyaviy boshqaruvni tadbirkorlik stiliga mos tashkil etish maqsadga muvofiqligini tavsiflaydi.
    
41. 
    Strategik moliyaviy boshqaruvning oʻsish stili korxona moliyaviy faoliyatining rivojlanish darajasi yuqori boʻlgan holatda qabul qilinadigan moliyaviy qarorlar muqobil variantlarini minimallashtirishni oʻzida aks ettiradi va rivojlanish darajasini saqlab qolishni oʻzida aks ettiradi.
    
42. 
    Strategik moliyaviy boshqaruvning tadbirkorlik stili asosini moliyaviy faoliyatning barcha yoʻnalishlari va shakllari boʻyicha samarali boshqaruv qarorlari ustida faol ishlash tashkil etadi. Moliyaviy boshqaruvning bu stili tashqi omillar oʻzgarishini hisobga olgan holda qoʻyilgan strategik maqsadlarga erishish uchun moliyaviy faoliyatlarni amalga oshirishning barcha yoʻnalishlari, shakllari va metodlari doimiy uygʻunlashuvi bilan bogʻliq.
    
43. 
    Shuningdek chet el olimlari turli kompaniyalarning moliyaviy qarorlarni qabul qilish bo’yicha tajribalarini o’rganib chiqqanlar. Misol uchun Kanadalik olimlar Jog va Shrivastava kompaniyalar moliyaviy qarorlarni qabul qilish jarayonlari hamda kapital byudjet, moliyalashtirish xarajatlari va manbalari hamda dividendlar to'g'risida qaror qabul qilishda foydalanadigan usullarni o'rganib chiqdilar. Ularning natijalari shuni ko'rsatadiki, investitsiya qarorlari moliyalashtirish imkoniyatlari bilan chambarchas bog'liq va kapital byudjet uchun ishlatiladigan usul ichki rentabellik darajasi va sof joriy qiymatdir. Shuningdek, ular aksariyat Kanada kompaniyalari optimal qarz va kapital nisbatlarini belgilashlarini aniqladilar. Dividendlar to'g'risidagi qarorlarga kelsak, hozirgi va kelgusi daromadlar dividend siyosati to'g'risida qaror qabul qilishda korxonalar hisobga olgan eng dolzarb omillarni aks ettiradi.
    

Xuddi shu tarzda, moliyaviy qarorlarni tahlil qilish va ularning investorlar uchun qiymat yaratishga ta'siri bo'yicha tadqiqotlar o'tkazildi. Meksikalik olimlar Eskalera va Errera Meksika kompaniyalarida moliyaviy qarorlar qabul qilish va iqtisodiy qiymat yaratish o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganishdi. Ular etkazib beruvchilarni moliyalashtirishdan foydalanadigan kompaniyalar yig'ishda muammolarga duch kelmasa, iqtisodiy qiymatni yaratishi ehtimoli yuqori ekanligini va investitsiya qarorlari inventarizatsiyani hisobga olishi kerakligini aniqladilar. Biroq, ularni o'rganish kichik biznes egalarining qarorlarni qabul qilishning muhimligi haqidagi tushunchalariga asoslangan bo'lib, moliyaviy strategiyalarni amalga oshirishda biznesning samaradorligi va raqobatbardoshligi kabi o'zgaruvchilarni o'rganishni chetga suradi. Ko'rinib turibdiki, aksariyat tadqiqotlar qarorlarning o'zi va ularning raqobatbardoshlikka ta'siriga emas, balki moliyaviy qarorlarni qabul qilish uslublarini tahlil qilishga qaratilgan. Bu shuni ko'rsatadiki, korporativ moliyaviy tadqiqotlar kichik biznesning moliyaviy qarorlarini hisobga olmagan. Xuddi shu tarzda, tadqiqotchilar o'zlarining e'tiborlarini tashkiliy muvofiqlashtirish strategiyasini va moliyaviy qarorlarni o'rganishga, bozorda raqobatlashish uchun kapitalni boshqarish va ta'qib etilishi kerak bo'lgan strategik maqsadlarga oid qarorlarni qabul qilishning izchilligini aniqlashga qaratmaganlar. Moliyaviy qarorlarni qabul qilishda albatta korxonalar raqobatbardoshlikni ham inobatga olish zarur.
Korxonalarda moliyaviy strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish jarayoni aniq bosqichlar ketma-ketligiga asoslanishi lozim. Shundagina moliyaviy strategiyadan kutilayotgan samaradorlikka erishish ta’minlanishi mumkin. Umuman moliya strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish bosqichlari sifatida quyidagilarga e’tibor qaratiladi (1-jadval):
1-jadval