Mavzu: logistik yo‘nalishning vujudga kelish tarixi

Korxonalar iqtisodiy faoliyatini boshqarishning zamonaviy usullarida logistikaning roli

Logistik yondashish moddiy oqimlarning tartibga solinishiga olib keladi. Bu oqimlar u yoki bu mahsulotlar ishlab chiqarishda; bu ishlab chiqarishni kerakli materiallar, butlovchi qismlar va xomashyo bilan ta’minlashda; tayyor mahsulotlarni omborga joylashtirish, uni taqsimlash va iste’molchiga yetkazishda vujudga keladi.
Ammo bunday tartibga solishlarni faqat odam, energetik, axborot, moliyaviy resurslar oqimlarining kattaligi, yo‘nalishi, vujudga kelishi, tugallanishi, davriyligi, izchilligi, hamda boshqa parametrlarni boshqarish orqali amalga oshirish mumkin. Bu oqimlar ham ularning jismoniy tabiati iqtisodiy faoliyat natijasida yakuniy iste’molchilarning belgilangan ehtiyojlarini qanoatlantiruvchi mahsulotga aylanuvchi dastlabki materiallarning tabiatidan farq qilsa-da, moddiy bo‘ladi.
Shuning uchun logistika tushunchasini kengroq ma’noda iqtisodiy faoliyat jarayonida vujudga keluvchi oqimlarning barcha o‘zaro bog‘liq turlarini yagona umumiy sifatida boshqarishning zamonaviy metodologiyasi va uslubiyoti sifatida talqin qilish mumkin.¹
Umumiy holda logistik boshqaruv quyidagi vazifaviy sohalarga yoyiladi:

• 
  zahiralar;
  
• 
  yuk oqimlarining harakati;
  
• 
  omborga joylashtirish va omborda ishlov berish;
  
• 
  materiallar, xomashyo, butlovchilar va tayyor mahsulotlarni tashish;
  
• 
  mahsulotlarni taqsimlash.
  

Mavjud amaliyotda logistikaga ikki xildagi yondashish qabul qilingan.
Bitta holda logistika moddiy, axborot, moliyaviy boshqa oqimlarning harakatini boshqarishning mexanizm va tuzilishini ishlab chiqishni ko‘zda tutadi, ya’ni rejalashtirish vazifalarining bajarilishi bilan cheklanadi.
Boshqa holda logistika rejalashtirish bilan cheklanmaydi va haqiqiy boshqaruv tadbirlarini ko‘zda tutadi, ya’ni boshqaruv bo‘yicha kundalik joriy faoliyatni amalga oshiradi. Logistika xoh ishlab chiqarish tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish bosqichi va xoh amalga oshirish bosqichi bo‘lsin, marketing tadqiqotlari jarayoniga, moddiy resurslarning harakatlanishi, mahsulotlarning



¹ Залманова М.Е. Логистика бизнес-матем. O’quv qo’llanma. – Саратов.: СГТУ, 1997, 88-б.
iste’molchilar o‘rtasiga taqsimlanishi, shaxsan ishlab chiqarish jarayoni hamda ma’muriy-boshqaruv faoliyatiga ta’sir qiladi.
Bir tomondan, logistika marketing tadqiqotlarining asosiy yo‘nalishlari va amaliy hulqini boshqaradi. Boshqa tomondan, bu tadqiqotlarning xarakteri va o‘tkazish usullari logistik boshqaruvning tuzilishi va vazifalarini belgilaydi. Hududiy marketing tadqiqotlari iqtisodiy faoliyatning harajatli ko‘rsatkichiga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ishlab chiqarish faoliyatining navli va hajmli ixtisoslashuvi ular tomonidan belgilaniladi.
Marketing tadqiqotlari sotishlarning hajmi va taqsimlashning tuzilmasini tanlashni belgilaydi. Mahsulotlar navlarining kengayishi bazaviy modelni zamonaviylashtirish hisobiga sodir bo‘lishi mumkin. Bir qator hollarda bunday zamonaviylashtirish faqat u yoki bu qo‘shimcha elementlar (aksesuarlar)ni qo‘llash yo‘li bilan sodir bo‘lishi mumkin. Bunda umumiy texnologik davra algebra uzayishi shart emas, balki ko‘pincha qisqaradi.
Marketing tadqiqotlari iste’molchiga ko‘rsatilayotgan buyurtmalar va xizmatlarning shakllanishiga talabni belgilaydi. Bunday tahlilda yetkazib berishning istalgan shoshilinchligi va shartnoma muddatlari bajarilishining ishonchliligi hamda talabni darhol qanoatlantirishga qobiliyat kabi talablar belgilanadi. Tashish vaqtini kamaytirish zarurati va buyurtmani bevosita iste’molchiga kerakli joyda, kerakli vaqtda va talab qilingan miqdorda topshirish imkoniyati shuning bilan izohlanadi. Bunday talablar tashqi transportning tuzilishi, uning u yoki bu turidan foydalanish, transport yo‘nalishlarini joylashtirishga jiddiy ravishda ta’sir ko‘rsatadi.
Mahsulotlarning hajmlari va navlari, ularning saqlash va iste’molchilarga yetkazib berish usullarini tanlash masalalari bo‘yicha qarorlar qabul qilish moliyaviy kreditlar olish sharoitlari, ularni to‘lash usullari va muddatlari bilan yaqindan aloqadadir. Marketing tadqiqotlarining natijalari menejment va moliyaviy oqimlarni taqsimlash sohasidagi ayrim xulosalar va qarorlarga olib keladi. Logistik tizim marketing tadqiqotlarini butun iqtisodiy faoliyatni ushbu tadqiqotlar natijalarini amalga oshirish yo‘nalishida tashkil qilish bilan kengaytiradi va to‘ldiradi ushbu faoliyatni tashkil qilish moliyaviy oqimlarni tartibga solish va tegishli boshqaruv ko‘rsatmalarini berish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Logistika tamoyillariga ko‘ra atrof bozor muhiti va iqtisodiy faoliyatning borishi haqidagi joriy axborotlarning marketing tadqiqotlari asosida qabul qilinadigan barcha boshqaruv qarorlari moddiy oqimlarga ta’sir qilishda aks ettiriladi.
Pirovardida logistik boshqaruv shunday tadbirda ta’sirni amalga oshirishi va ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilishi kerakki, kamroq harajatlarda salohiyatli iste’molchilarni yaxshiroq qanoatlantirsin va ularning doirasini kengaytirsin.
Xulosa

Logistika doirasi va «Ishlab chiqarish doira»si tushunchalarining o‘zaro aloqasi ko‘pchilikda qiziqish uyg‘otadi. Bu tushunchalar «butun bir qism» (yakka ishlab chiqarish hollarida) assotsiativ munosabatda yoki boshqa munosabatlarda (masalan, agar gap mahsulotlarning ommaviy ishlab chiqarilishi haqida bo‘lsa, uning kastomizatsiyasiz kesishishi) bo‘lishi mumkin. Logistika doirasi tushunchasidan logistika tizimlari va boshqalarni loyihalashtirishda logistika maqsadlarini shakllantirishda foydalaniladi. Zamonaviy ilmiy - texnik inqilob sharoitlarida epchil ishlab chiqarish tizimlari, aloqaning eng yangi vositalarini tatbiq etish hisobiga logistik doirani qisqartirish ishlab chiqarishning xarakterli alomati bo‘ladi. Bu ta’rifdan shu narsa kelib chiqadiki, buyurtmani bajarish muddati kabi kengroq mashhur bo‘lgan tushuncha logistika doirasining xususiy holi bo‘ladi.

Logistika tizimi (logistical system) - u yoki bu logistika vazifasi va
operatsiyalarni bajaruvchi teskari aloqaga ega moslashtirligan tizimdir. U, qoidaga ko‘ra, bir necha tizimlardan iborat va tashqi muhit bilan rivojlangan aloqalarga ega. Logistika tizimi sifatida sanoat korxonasi, hududiy ishlab chiqarish majmuasi, savdo korxonasi va hokazolarni ko‘rib chiqish mumkin.
Logistika tizimining maqsadi - tovar va buyurtmalarni berilgan yerga, kerakli miqdorda iloji boricha ishlab chiqarish va shaxsiy iste’molga tayyorlangan holda harakatlarning berilgan darajasida yetkazib berish. Vazifaviy tizimchalar bilan bir qatorda logistik tizim ta’minlovchi tizimchalarga (masalan, axborot, huquqiy xodimlar va h.k.) ham ega. Ommaviy xizmat ko‘rsatish tizimi sifatida logistik tizim ichki aloqalar va tashqi muhit bilan aloqalarga ega. Ichki aloqali tizim odatda davriy xarakterga ega, chunki qoidaga ko‘ra aloqa qiluvchi tizimchalar o‘rtasidagi moddiy oqimning izchil uzatish bosqichini aks ettiradi.
Logistika tizimining tashqi muhit bilan aloqalari davriy bo‘lishi mumkin (barcha talab qilinadigan butlovchi qismlar va tovarlar muvofiqlashtirilgan holda yetkazib berilishi ta’milangan vaqtda).
Shuning bilan bir vaqtda logistika tizimi vaqtli chetlanishlarga ega tizim sifatida ham ta’riflanishi mumkin.
Logistika maqsadlari turiga ko‘ra tizimlar to‘g‘ridan - to‘g‘ri aloqalarga ega egiluvchan va ketma-ket joylashtirilgan (eshelonlashtirilgan) tizimlarga bo‘linadi.