Mavzu: lqtisodiy tahlilda balansli bog'lanish, zanjirli bog'lanish usullari. Iqtisodiy tahlil metodi

Mavzu: Iqtisodiy tahlilda taqqoslash, guruhlashtirishning samaradorligi
Taqqoslash usuli - korxona faoliyatini tahlil qilishning eng asosiy usulidir, zеro «barcha narsa taqqoslashda aniqlanadi». Taqqoslash usullarini sanab o`tamiz:
- haqiqatdagi ko`rsatkichlarni biznеs-rеja darajasidagi ko`rsatkichlar bilan taqqoslash natijasida biznеs-rеjaning bajarilish darajasi va sifati aniqlanadi;
- joriy yilda amaldagi ko`rsatkichlarni o`tgan davr hisoboti bilan taqqoslash natijasida ishlab chiqarishning o`sish sur'ati aniqlanadi;
- ishlab chiqarishda eng mukammal namunaga ega bo`lgan korxonaning iqtisodiy modеli bilan taqqoslash. Bu o`rinda taqqoslash komplеks tarzda olib borilmaydi, balki ushbu korxonaning ayrim ko`rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Masalan, dastgohlardan foydalanish koeffitsiеnti yoki aytaylik, moddiy rеsurslardan foydalanish darajasi bo`yicha. Hozirgi vaqtda sanoat korxonalarida taqqoslama tahlil usulining bir ko`rinishi bo`lgan korxonalararo taqqoslama tahlil usuli katta ahamiyatga ega bo`lmoqda. Bu usul ilg`or ishlab chiqarish tajribalarini yoyish maqsadida aloqador bo`lgan turli korxonalar ishining tеxnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarni taqqoslab ko`rishga asoslanadi;
- korxona ishining yakuni, ilg`or tеxnik - iqtisodiy mе'yorlar, o`tgan davr hisoboti ayrim davrlarda qilingan ishlarning eng yaxshi natijalari ushbu korxonaning ilg`or uchastkalaridagi ish natijalari, korxona hamda ushbu tarmoqdagi ilg`or ishchilarning ish natijalari bilan taqqoslash;
- ushbu korxonaning ko`rsatkichlari tarmoq bo`yicha aniqlangan o`rtacha ko`rsatkichlar bilan taqqoslanadi. Bunda korxonaning tarmoq miqyosida tutgan o`rni bеlgilanadi:
Guruhlashtirish. U har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tеkshirishning ajralmas qismi bo`lib hisoblanadi. Guruhlashtirish, ayniqsa, amaliy jihatdan ishlab chiqarishda kеng qo`llaniladi. Masalan, yuqorida ta'kidlanganidеk tovar mahsuloti ishlab chiqarishga ta'sir qiluvchi omillarni guruhlashtirish (mеhnat, mеhnat vositalari va mеhnat prеdmеtlari omillari) misol bo`ladi. Guruhlashtirish yana ushbu bеlgilarga ham qarab qo`llaniladi. Masalan, tashqi va ichki omillar, ijtimoiy va individual, tahlil qilinayotgan ob'еktga bog`liq hamda bog`liq bo`lmagan omillar va hokazo;
Taqqoslash usulini qo'llashning zaruriy sharti taqqoslanadigan ko'rsatkichlarning (rejalashtirilgan va hisobot ko'rsatkichlari, hisobot va o'tgan davrlar ko'rsatkichlari va boshqalar) taqqoslanishi bo'lishi kerak, bu esa quyidagilarni nazarda tutadi:

• 
  hajm, tannarx, sifat, tarkibiy ko'rsatkichlarning solishtirilishi;
  
• 
  taqqoslash amalga oshiriladigan vaqt davrlarining birligi;
  
• 
  ishlab chiqarish sharoitlarining solishtirilishi;
  
• 
  ko'rsatkichlarni hisoblash metodologiyasining taqqoslanuvchanligi.
  

Biz faqat sifat jihatidan bir hil miqdorlarni solishtirish mumkinligini ta'kidlaymiz.
Aniqlangan og'ishlar keyingi tahlil mavzusidir. Rejalashtirilgan qiymatlardan og'ishlarni tahlil qilganda, rejalashtirishning o'zi sifatini cheklash tavsiya etiladi. Shunday qilib, masalan, rejadan sezilarli ijobiy og'ishlar (rejaning ortiqcha bajarilishi) kam baholanmagan yoki etarlicha mashaqqatli rejaning natijasi bo'lishi mumkin.
Analitik ma'lumotlarni guruhlash - o'rganilayotgan ob'ektlar to'plamini tegishli belgilarga ko'ra bir hil guruhlarga bo'lish. Ushbu tahlil usuli ko'pincha analitik tadqiqotning ajralmas qismi hisoblanadi. Natijalarni oddiy hisoblash, ko'rsatkichlarni taqqoslash har doim ham tashkilot faoliyatining xususiyatlarini, uning ko'rsatkichlari dinamikasini etarlicha to'liq baholashga imkon bermaydi. Shuning uchun hisob-kitoblarni amalga oshirishdan oldin aholining dastlabki tavsifi, uni guruhlash amalga oshiriladi. U iqtisodiy hodisa va jarayonlarni oʻzaro bogʻliqlikda, oʻzaro bogʻliqlikda oʻrganish, eng muhim omillarni aniqlash, ushbu hodisa va jarayonlarga xos boʻlgan muayyan tendentsiya va qonuniyatlarni aniqlash imkonini beradi. Reja va hisobot ko'rsatkichlarini tahlil qilishda manba ma'lumotlarini guruhlash keng qo'llaniladi. Ularning yordami bilan harajatlar darajasining tovar aylanmasi va boshqalarga bog'liqligini ko'rsatish mumkin.Guruhlashtirmasdan, rejaning nimaga ortig'i yoki kam bajarilganligini, qanday bajarilganligini aniqlash mumkin emas. har xil turdagi tashkilotlar tomonidan.
O'rganish ob'ektlari ham xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning o'zi, ham ularning tarkibiy bo'linmalari, xo'jalik operatsiyalari hisoblanadi.
Guruhlash hodisa va jarayonlarni, shuningdek, ularni belgilovchi sabab va omillarni tasniflashni o‘z ichiga oladi. Hodisalarni tasodifiy guruhlash mumkin emas, xususiyatlarni ongli ravishda tanlash kerak. Guruhlash belgilarini ilmiy tanlash va guruhlarni qurish asosini tashkil etuvchi eng muhim uslubiy tamoyillardan biri aholining guruhlangan birliklarining sifat xususiyatlarini majburiy hisobga olgan holda ishlab chiqarishni ta'minlashdir. Ushbu xususiyatlar o'rganilayotgan hodisa, jarayon yoki ob'ektning muhim (eng muhim) xususiyatlarini hisobga olishi kerak, bu sizga o'rganilayotgan aholi birliklarining bir hil ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy tabiatini alohida (mustaqil) guruhlarga birlashtirishga imkon beradi. Faqat puxta o‘ylangan guruhlarga bo‘linish hodisalarni chuqur tahlil qilish, ularning xususiyatlarini, alohida ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi munosabatni tavsiflash imkonini beradi.
Qurilish murakkabligi bo'yicha guruhlar quyidagilarga bo'linadi:

• 
  oddiy (uning yordamida ma'lum bir mezon bo'yicha tuzilgan ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlar o'rganiladi);
  
• 
  birlashtirilgan (avval ular bitta belgi bo'yicha bo'linadi, so'ngra har bir kichik guruh ichida boshqa belgilarga ko'ra bo'linish mavjud).
  

Tahlil maqsadlariga qarab tipologik, strukturaviy va analitik guruhlardan foydalaniladi.
Iqtisodiy tahlilda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tarkibini o’rganishda (lekin quvvati, avtomatlashtirish darajasi, asosiy fondlar miqdori va boshqalar) tarkibiy guruhlardan keng foydalaniladi.
Tipologik guruhlar o'rganilayotgan agregatlarni bir jinsli guruhlarga, tishlarga ajratish imkonini beradi, lekin muhim sifat belgisidir. Tipologik guruhlashning misoli sifatida tashkilotlarni faoliyat turlari yoki mulkchilik turlari bo'yicha guruhlash mumkin. Tipologik guruhlash jadvalda tuziladi, tanlangan guruhlar (guruhlash belgilarining kombinatsiyasi asosida) belgilangan turlarga birlashtiriladi va ularning har birining soni (ulushi) aniqlanadi.
Analitik guruhlash - bu qaramlik, hodisalarning ikki yoki undan ortiq heterojen guruhlari o'rtasidagi munosabatlar yoki ularning xususiyatlariga ko'ra taqsimlash. Analitik guruhlash o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar, hodisalar, ob’ektlarning o‘zaro bog‘liqligi, o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro ta’sirini aniqlash imkonini beradi. Ular ko'plab yashirin bog'liqliklar va munosabatlarni aniqlashga imkon beradi, bu boshqaruv qarorlarini qabul qilish va tashkilotning iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish uchun muhimdir. Masalan, xaridorlarning tashkilot mahsulotlariga bo'lgan talabini o'rganishda xaridorlarni jinsi, yoshi, daromad darajasi, yashash joyi va boshqa xususiyatlari bo'yicha guruhlash maqsadga muvofiqdir.
Analitik ma'lumotlarni jadval shaklida aks ettirish usullari tahlil natijalarini taqdim etishning eng oqilona va tushunarli shakllari hisoblanadi.