Mavzu: lqtisodiy tahlilda balansli bog'lanish, zanjirli bog'lanish usullari. Iqtisodiy tahlil metodi

Mavzu: Ijtimoiy- iqtisodiy, texnik-iqtisodiy, ekologik-iqtisodiy tahlil.
2020 yil 17-dekabr kuni Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetida Xalqaro iqtisodiyot va menejment fakultetining "Matematik modellashtirish va axborot texnologiyalari" va "Tizimlarni tahlil va boshqarish" kafedralari bilan birgalikda tashkil etilgan "Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tizim tahlili va modellashtirish" xalqaro ilmiy konferentsiyasi bo'lib o'tdi.
Forumga xorijlik olimlar ham qiziqish bildirgani quvonarli bo’ldi. Kechki davra suhbatida AQSh (prof. M.Maskagni, V.J. Trasher), Frantsiya (prof. J. Dushhet), Yaponiya (prof. M. Gemma) va Qozog'iston (prof. K. Shakenov) olimlari ishtirok etishdi. Anjuman onlayn tarzda bo'lib o'tdi.
Konferentsiyada respublikamizning barcha hududlaridan (Buxoro, Samarqand, Namangan va Toshkentdagi oliy o'quv yurtlari vakillari) olimlar va tadqiqotchilar qatnashdilar. Konferentsiyada 6 ta yalpi ma'ruzalar tinglandi. Ikki bo'limida "Tizimlarni tahlil qilish va boshqarishning matematik usullari, korxonalarni, hududiy majmualarni, tadqiqotlarni va boshqa tashkilotlarni boshqarishda tizimni tahlil qilish, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tizim tahlili" va "Demografik, iqtisodiy, ijtimoiy jarayonlarni modellashtirish, usullari va axborot texnologiyalari qarorlarni qo'llab-quvvatlash, fan, ta'lim sohasidagi axborot texnologiyalari, o'quv jarayonidagi tizim tahlili va oliy ta'limni boshqarish, tizim tahlilining istiqbolli muammolari, tibbiyot, iqtisodiyot va sanoat» mavzularida 64 ta ma'ruza tinglandi. Dastur qo'mitasi 36 ma'ruzani konferentsiya materiallari to’plamida nashr etish uchun tanlab oldi.
Yalpi majlisda "Matematik modellashtirish va axborot texnologiyalari" kafedrasi mudiri, prof. A.S. Rasulov tinglovchilarga ushbu ilmiy forumning maqsad va vazifalari haqida so'zlab berdi. U qisqacha Tizimlarni tahlil va qaror qabul qilish muammolari, ushbu yo'nalishdagi ilmiy tadqiqotlar istiqbollari haqida so'zlab berdi. Darhaqiqat, ta'kidlaganidek, tizimli tahlilini o'zlashtirishning maqsadi tizimli yondashuvini, tizimni tahlil qilish usullarini va matematik modellashtirishni o'rganish, tizimni tahlil qilish metodologiyasini, amaliy-ijtimoiy tizimlarni va jarayonlarni tahlil qilish , amaliy muammolarning echishni matematik usullarini va axborot tizimlarining qo’llashdir. "Tizim tahlili" kursini o'qitish muammolari va milliy darslik yaratish bo'yicha ham batafsil to'xtaldi. Ushbu konferentsiyaning maqsadi ushbu yo'nalishlarda erishilgan yutuqlarni soha olimlari, doktorantlar, magistrlar, bakalavrlar o'rtasida birgalikda muhokama qilish , ilmiy fikr almashish va oz sohalarida qullashga erishishdir.
Texnik-iqtisodiy tahlilning mohiyati qurilayotgan ob'ekt loyihasini uning tarkibiy qismlariga qismlar va qismlar ko'rinishida ketma-ket detalizatsiya qilish, o'zaro bog'liqliklarini miqdoriy aniqlashda, ularning parametrlari qiymatlarini berilganlari bilan quyidagi tartibda taqqoslashda iborat [Ipatov M.I.]: 1) mashinalar oilasini loyihalashtirish bo'yicha texnik topshiriqlarga muvofiq, talab qilinadigan chiqish parametrlarining qiymatlari oralig'i aniqlanadi; 2) har bir mashina uchun birliklar, agregatlar, tizimlar nomenklaturasini belgilash; 3) mashinalarning chiqish parametrlarining berilgan qiymatlariga ko'ra, komponentlarning talab qilinadigan xususiyatlarining diapazonlari topiladi; 4) komponentlar parametrlarining hisoblangan qiymatlarini aniqlash; 5) olingan hisoblangan qiymatlar kerakli qiymatlar bilan taqqoslanadi; agar ularning belgilangan qiymatlari oralig'ida nomuvofiqlik mavjud bo'lsa, unda oilani birlashtirishning ushbu varianti keyingi tahlillarga tortilmaydi; 6) komponentlar parametrlarining hisoblangan qiymatlariga ko'ra, mashinalar parametrlarining hisoblangan qiymatlari topiladi; 7) mashinalarning hisoblangan parametrlari ushbu parametrlarning kerakli qiymatlari bilan taqqoslanadi; agar biron bir mashinaning kamida bitta parametri belgilangan qiymatlar oralig'iga to'g'ri kelmasa, oilani birlashtirish varianti keyingi tahlillarga tortilmaydi; 8) mashinalarning hisoblangan parametrlariga ko'ra, umuman oilaning dizayn parametrlari aniqlanadi (masalan, oilaning mashinalarining yillik umumiy qiymati; oilaning mashinalarining yillik yillik unumdorligi); 9) oilaning hisoblangan parametrlari ularning kerakli qiymatlari bilan taqqoslanadi; agar oilaning kamida bitta hisoblangan parametri talab qilinadigan qiymatlar oralig'iga to'g'ri kelmasa, unifikatsiya opsiyasi keyingi tahlillarga berilmaydi; 10) tanlangan mezon bo'yicha oilaning qolgan variantlarini tizimli ravishda texnik-iqtisodiy tahlilini o'tkazadi. Bunday tahlil uchun tez-tez ob'ektiv funktsiya qo'llaniladi, bu mashinalar oilasi uchun minimal birlik xarajatlarini kamaytiradi: £ A ^ C-xy + EuC,) / Pr -T min, bu erda A /, bu oilaning z "chi mashinalarining yillik ishlab chiqarilishi, birlik; C w / - bu i-turdagi mashina uchun yillik ekspluatatsiya xarajatlari, rubl / birlik; En - kapital qo'yilmalarning iqtisodiy samaradorligining standart koeffitsienti, yiliga 1 C / - y-chi mashinaning ulgurji narxi, rubl; Pg - i-chi mashinaning yillik unumdorligi, dona / yil, t-km / yil, mahsulot birligi / yil. Odatda texnologiyani texnik-iqtisodiy tahlil qilish bo'yicha ishlar bir hil ob'ektlarga: mashinalarga yoki texnologik jarayonlarga bag'ishlangan. Ehtimol, bu texnik adabiyotlarda uskunalar parametrlarini samaradorligi va resurslarning asosiy turlari bo'yicha heterojen xarajatlarga ta'siriga qarab tasniflashning yo'qligi bilan bog'liq. An'anaga ko'ra, TEA uni yaratishning boshlang'ich va oraliq bosqichlarida ob'ekt parametrlarining olingan qiymatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Tahlil natijalariga ko'ra ob'ekt parametrlarining qiymatlari bir necha bor tuzatiladi. Ilgari tahlillar o'tkazilib, parametr qiymatlari ilgari aniqlangan bo'lsa, dizaynni ishlab chiqish jarayonida qancha kam xato va xatolar kuzatilsa, raqobatdosh ob'ektni yaratishga kam vaqt, mehnat va mablag 'sarflanadi.
Jahon moliyaviy-iqtsodiy inqirozining sabab-oqibatlarini o‘rganishdan olingan saboqlardan biri korxona faoliyatini iqtisodiy jihatdan o‘rganishda voqeliklarning yuzaga kelayotgan belgilari hamda simtop-ari orqali, ularni tavsiflash asosida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlar va ularning natijalarini oldindan ilmiy asosda bashoratlash zarurat ekanligidir. Oldindan bashoratlangan natijalar maqsadga muvofiq bo‘lsa, jarayon o‘z yo‘nalishda davom ettiriladi. Agar, jarayon natijasining samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi omillar aniqlansa, topilgan omillar chora-tadbirlar vositasida faoliyatga joriy etiladi. Basharti, diagnostika natijalari salbiy holatlarni ko‘rsatsa, unda reja va budjet ko‘rsatkichlari bozor talablari hamda korxona imkoniyatlari asosida qaytadan ko‘rib chiqiladi va zarur o‘zgartirishlar oldindan amalga oshiriladi. Diagnostik tahlil qisqa yoki uzoq muddatli voqeliklarni o‘rganib ularni iqtisodiy holatning istiqbolli natijalarini hamda rivojlanishini ko‘rsatib beradi. 
Demak, mazkur tahlil turi korxona faoliyatini boshqarishning asosiyfunksiyalaridan birini muvaffaqiyatli amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, hozirgi davrda iqtisodiy tahlil uchun kerakli manbalar 
hajmi qisqarib borishi, ularning o‘zgarib turishi, tahlil ishlarini me’yoriy manbalar bilan ta’minlash qiyinlashib borayotgan sharoitda diagnostik