Mavzu: Mamlakat iqtisodiyotida ishlab chiqarishning o’rni Krish i-bob. Iqtisodiy resurslar va ularning turlari

1.2 Iqtisodiy resurs sifatida tadbirkorlik 
1.Qanday tovar va xizmatlar to ‘plamini jam iyat ehtiyojlari uchun, ulamni to ‘liq 
qondirish uchun ishlab chiqarm oq zarur,mavjud resurslarning qanday qismini 
ishlab chiqarish jarayoniga tortmoq zarur? Qisqacha aytganda, nimani va qanday 
hajmda ishlab chiqarish zarur?
2. Qaysi korxonalar ishlab chiqarishda qatnashmoqlari va ishlab chiqarishlarini qay 
yo‘sinda tashkil etishlari lozim. M ahsulotni qanday ishlab chiqarish kerak?
3. Ishlab c h iq arilg a n m ah su lo t q an d ay qilib alo h id a iste’molchilar 
o‘rtasida taqsimlanishi kerak? Mahsulotni kim olishi kerak? 
4. Iste’mol talablarining texnologiyadagi o‘zgarishlarga muvofiq tizim kerakli 
o‘zgarishlarni amalga oshira oladimi? 
Bu muammolar ehtiyojlarning cheksizligi va resurslarning 
cheklanganligidan kelib chiqadi. Resurslarning cheklanganligi sababli iqtisodiyot 
cheklanmagan hajmda tovar va xizmatlami ishlab chiqarishni ta’minlab bera 
olmaydi. Shuning uchun iqtisodiyot doim tanlash oldida turadi, ya’ni iqtisodiyot 
biror bir mahsulot ishlab chiqarishdan voz kechadi, bundan maqsad boshqa 
tovardan ko‘proq ishlab chiqarishdir. Resurslar cheklanganligi iqtisodiyotda bir 
vaqtning o ‘zida ikki xil yoki zarur bo‘lgan barcha tovarlarni ishlab chiqarish 
imkonini bermaydi. 
Bozor tizimi to ‘qnash keladigan muammolarni tushuntirish uchun aw alo, 
bozor tizimida resurslar va daromadlarning doiraviy aylanish modelini ko‘rib 
chiqamiz. 
Uy xo‘jaligi bevosita yoki bilvosita (mulkiga kiruvchi savdo- sanoat 
korporatsiyalari orqali) iqtisodiy resurslarga egalik qiladi va ular korxonalarga 
yetkazib beradi. Bizning modelda korxona oddiy tashkiliy tasvir deb olingan.

---

Darvoqe, uy xo‘jaligi bu bitta yoki undan ortiq shaxslardan iborat iqtisodiy 
birlikdir. 
Korxonalar resurslarni talab etadi, uy xo‘jaligi esa taklif etadi.
Korxonaning resurslarni sotib olishga sarflari xarajatlarni tashkil etadi, bir 
vaqtning o ‘zida, uy xo‘jaligini (pul) darom adlar oqimini tashkil etadi. 
Diagrammaning pastki qismiga qaraymiz, uy xo‘jaligi pul darom adlarini tovar va 
xizmatlarni sotib olishga sarf etadi va u talabni aks ettiradi. Shu vaqtning o ‘zida 
korxonalar resurslardan foydalanib, tovar va xizmatlarni ishlab chiqaradi va taklif 
etadi. 
Buning natijasida baho tarkib topadi. 
Korxona nuqtayi nazaridan uy xo‘jaligining iste’mol sarflari ularning asosiy 
darom adlarining manbayidir. Ushbu model — iqtisodiy faoliyat va qarorlarni 
qabul qilish murakkab va bir-biri bilan chirmashib ketgan jarayon ekanligini 
ko‘rsatadi. Demak, monetar iqtisodi tizim ida uy xo‘jaligi resurslar egasi sifatida 
ulam i korxonalarga sotadi, undan olingan pul daromadlariga iste’mol sifatida 
tovar va xizmatlarni sotib oladi. Tovarlarni ishlab chiqarish uchun korxonalar 
resurslarni sotib olishlari kerak, ularning tayyor mahsuloti esa uy xo‘jaligiga 
ulaming iste’mol sarflari o‘miga sotiladi.
Pirovard natijada esa aniq iqtisodiy resurslar soat miliga qaram a- qarshi, pul 
daromadlari va iste’mol xarajatlari esa soat mili bo‘yicha harakat qiladi. Ushbu 
oqim lar bir vaqtda uzluksiz harakat qiladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni tashkil etish masalasi qanday 
hal etilishini tushunish uchun aw alo, qay yo‘sinda resurslar tarm oqlar o'rtasida 
taqsimlanishini ko‘rib chiqish lozim bo‘ladi. 
Bozor tizimida mahsulotlarga yuqori darajada talab bo‘lgan foyda olayotgan 
tarm oqlar va mahsulotlarga talab boMmagan, zarar ko‘radigan tarm oqlar bo‘ladi. 
Bozor tizim ida zarar ko‘radigan tarm oqlar ishlab chiqarish resurslaridan m ahrum 
bo‘ladilar, ular faoliyat ko‘rsatm aydilar (lekin ayrim tarm oqlar bundan m 
ustasno). Ishlab chiqarishni tashkil etishning ikkinchi m asalasi, qaysi korxonalar 
har bir tarm oqda ishlab chiqarishni amalga oshirishlari va qanday texnika ham da 
texnologiyalarni qoMlashlari lozim? 
Bozor iqtisodiyotida yuqori samara beradigan texnologiyani qoMlashni 
xohlaydigan va bunga qodir bo‘lgan firmalar ishlab chiqarishni amalga oshirish 
huquqiga egadirlar. 
Jam iyatning rivojlanishi natijasida iste’m olchilam ing talabi, ishlab 
chiqarish texnologiyalari, yetkazib berilayotgan resurslarning tarkibi o‘zgaradi. 
Bozor tizimi ushbu o'zgarishlarga muvofiq resurslarni taqsimlashga tuzatish 
kiritish orqali va ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlay oladi. Chunki 
raqobatga asoslangan bozor tizimi tadbirkoriarga iste’m olchilam ing didlaridagi o 
‘zgarishlari to ‘g‘risidagi xabam i yetkazadi, iqtisodiyot esa unga muvofiq 
resurslarni taqsimlash jarayoniga tuzatishlar kiritadi. 
Bozor tizim ining harakat qilishini, taraqqiy etishini tushunish uchun bir-biri 
bilan bog‘liq o ‘zgarishlar, ya’ni texnika taraqqiyoti va kapital jam g^rish 
masalalarini ko‘rib chiqmoq zarurdir. Bozor tizimi texnika taraqqiyotining 
rivojlanishi, uning yutuqlarini hayotga tatbiq etishni rag‘batlantirib turadi.

---

Tadbirkor har doim raqobatning mayjudligi sababli korxonasini yuqori 
samaraga ega bo‘lgan texnika va texnologiya bilan jihozlashga, shunga yarasha 
yuqori malakaga ega bo‘lgan ishchilar yollashga, mehnatni ilmiy asosda tashkil 
etishga harakat qiladi. Maqsad—yuqori foyda olish, raqobatda yutib chiqish. 
A m m o tex n ik a ta ra q q iy o ti o q ib atid a ishlab ch iq arish 
vositalarining miqdori oshib boradi. Qanday qilib bozor tizimi iqtisodiyotni ishlab 
chiqarish vositalari bilan ta'minlaydi? Bunga kapital jam g‘arish orqali erishiladi. 
Texnika taraqqiyoti xarajatni talab etadi, ikkinchi tarafdan xuddi shu xarajatlar 
tadbirkoriarga foyda keltiradi, uning kapitalining jamg‘arilishi oqibatida 
ko‘payishga olib keladi. Boshqacharoq aytganda, kapital doim o harakatda bo‘ladi. 
ya’ni olingan foydaning bir qismi ishlab chiqarishni kengaytirish, texnika bilan 
jihozlarga sarf etiladi. 
Raqobat ham katta aham iyatni kasb etadi; chunki uning iqtisodiy mavqeyini 
mustahkamlab borgan tadbirkor yutib chiqishi mumkin. Hozirgi sharoitda 
raqobatlasha oladigan qobiliyatga ega bo‘lgan kapitalning hajmi muttasil o ‘sib 
bormoqda. 

---

Talab deb, та ’lum daw mobaynida та 'lum narxda olinishi mumkin bo ‘Igan 
tovarlar yoki xizmatlar miqdoriga aytiladi. 
Talablar har xil bo‘lib, bir xil tovar yoki xizmatlarga bo‘lgan talabning ikki turi o 
‘zaro farq qilinadi: yakka talab va bozor talabi. 
Har bir iste’m olchining, ya’ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning 
tovarning shu turiga bo‘lgan talabi yakka talab deyiladi.
Bir qancha (ko‘pchilik) iste’molchilarning shu turdagi tovar yoki xizmatga 
bo‘lgan talablari yig‘indisi bozor talabi deyiladi. 
Individual, ya’ni yakka talab ham , bozor talabi ham miqdor jihatdan 
aniqlanadi. Lekin bu m iqdor har doim ham bir xil bo‘lib turmaydi, balki o 
‘zgaruvchan bo‘ladi. Talab miqdorining o ‘zgari- shiga bir qancha omillar ta’sir 
qiladi. Ularning ichida eng ko‘p ta’sir qiladigan omil narx omilidir. 
Narx va sotib olinadigan tovarlar miqdori o‘rtasidagi bo‘ladigan bog‘liqlikni 
quyidagi jadval m a’lumotlari asosida ko‘rib chiqishimiz mumkin. 
Narx va sotib olinadigan tovar miqdori o ‘rtasidagi bog‘liqlik. 
Jadval m a’lumotlaridan shuni ko‘rishimiz mumkinki, tovarga narxning pasayishi 
sotib olinadigan tovar miqdorining o ‘sishiga va aksincha, narxning o ‘sishi esa 
uning miqdorining kamayishiga olib kelishini ko‘rsatadi. 
Narx bilan talab o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalovchi qonun talab qonuni deyiladi. 
Talab hajmining o ‘zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa bir qator 
omillarga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu omillar talabning narxdan tashqari omillari 
deyiladi. 
Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta ’sir korsatadi: 

---

 istemolchining didi, bozordagi iste’molchilar soni, iste’molchining daromadlari; 
bir-biriga bog‘liq tovarlarning narxi; kelajakda narx va daromadlarning о ‘zgarishi 
ehtimoli
. 
Talab narxga bog’liq bo’lmagan omillar ta’sirida o‘zgarsa, xuddi shu 
narxdagi tovar boshqacha vujudga keladi. 
Talab sohasidagi o ‘zgarish taklif tom onidan o ‘zgarish sodir bo'lishiga olib 
keladi. 
Taklif deb, ishlab chiqaruvchilarning та ’lum davrda, та ’lum narxda 
sotishga tayyor bojgan tovarlari yoki xizmatlari hajmiga aytiladi. 
Taklif bilan narx o‘rtasidagi to‘g‘ri proporsional bogMiqlik mavjud. 
Taklif qonuniga binoan boshqa sharoitlar o ‘zgarmagan holda taklif hajmi 
o‘zgarishi bilan ishlab chiqaruvchilar ko‘proq tovarlar taklif etadilar, aksincha, 
narx tushishi bilan esa taklif ham kamayib boradi. 
Taklif hajmi zaxiralar, yangi quw at ishga tushirilganda, yangi ishlab 
chiqaruvchilar ish yurita boshlashi bilan ortadi. 
Taklif, narxga bog’liq bo’lmagan quyidagi omillar ta’sirida ham o‘zgaradi: 
1) ishlab chiqarish xarajatlari; 
2) bozorga yangi firmalar kirib kelishi;
3) boshqa tovarlar narxi o ‘zgarishi; 
4) tabiiy ofat, urushlar. 

---

Taklif grafigi.
Talab va taklif ta ’siri natijasida bozor narxi o ‘rnatiladi. 
U talab va taklif egri chiziqlari D va S kesishgan nuqta bilan belgilanadi. Bu nuqta 
muvozanat nuqtasi, narx esa muvozanat narxi deb ataladi. Xuddi mana shu nuqtada 
narx ham, xaridor ham sotuvchi uchun m a’qul bo‘ladi. 
Taklif ishlab chiqaruvchi та 'lum vaqt ichida ishlab chiqarishga qodir bo 
‘Igan narxining har bir darajasida bozorga sotishga chiqarilgan mahsulotlar 
miqdorini k o ‘rsatadi. Narx o ‘zgarishi bilan sotishga chiqariladigan mahsulot 
miqdori ham o‘zgarishi sababli talab kabi taklifning ham bir qator muqobil 
variantlari mavjud bo’ladi. 
Talab va taklif shkalalari bizga turli narxlarda xaridorlar qancha tovar talab 
qilishi, sotuvchilar esa qancha tovar taklif qilishi mumkin ekanligini ko‘rsatadi. 
Ammo ular qanday narx boMganida oldi-sotdi haqiqatan ro‘y berishini bizga m 
a’lum qila olmaydi. Turli ikkita kuch birlashganida boshqacha bir hodisa ro‘y 
beradi. Taklif bilan talabning o‘zaro munosabati oqibatida muvozanat narxi yoki 
bozor narxi oTnatilishiga olib keladi. Bozor narxlari tovar va xizmatlar haqiqatda 
pulga ayriboshlanadigan asl narxdir. 

---

Bu hodisa qay tariqa ro‘y berishini muzqaymoqqa qarab talab va taklif 
shakllarini birlashtiramiz
. 
Har bir korxona, firma va qolaversa har bir shaxs o ‘z ishlab chiqarish 
faoliyatida maksimum foyda olishga intiladi. Bunga qanday qilib erishish 
mumkin? Bunga umumiy javob shunday; korxona, firma va o‘z foydasi miqdorini 
ko‘paytirishni maqsad qilib qo‘ygan har bir shaxs ishlab chiqarish jarayonini 
shunday tashkil etishi lozimki, bir xil hajmdagi ishlab chiqaradigan tayyor 
mahsulotga imkoni boricha kam ishlab chiqarish omillarini sarf etsin.
Tovarlar ishlab chiqarish va sotish jarayonida firma m a’lum xarajatlar 
qilishga majbur bo’ladi. Xarajatlarning ikki turi — ochiq xarajatlar zimmaga 
tushgan noaniq xarajatlarni ko‘rib chiqaylik. 
Ochiq (aniq) xarajatlarga firmaning quyidagi ishlab chiqarish omillariga sarf 
etgan xarajatlar kiradi; 1. M ehnat—ish haqi. 2. Yer - ijara. 3. Kapital—asosiy va 
aylanma fondlarga xarajatlar. 4. Tadbirkorlik qobiliyatiga to‘lanuvchi haq. 
Barcha aniq xarajatlarning yig‘indisi m ahsulot tannarxini bildiradi. 
Bozor narxi bilan tannarx o ‘rtasidagi farq foydani ifodalaydi. 
Ishlab chiqarish xarajatlari miqdoriga ochiq (aniq) xarajatlardan tashqari 
zimmaga tushgan noaniq xarajatlar ham kiritiladi. 
Zim m aga tushgan xarajatlar deb, firm a m ulki b o ‘lgan resurslarni 
ishlatishdagi muqobil xarajatlarga (muqobil qiymat) aytiladi. 
Bu xarajatlar firmalarning boshqa tashkilotlarga beradigan to‘Iovlariga 
kiritilmaydi (masalan, tadbirkor o‘z kapitalini ishlab chiqarishga kiritgan bo‘lsa, u 
bulami bankka qo‘yib, foiz ololmaydi). 
Yer egasi renta toiam aydi, lekin yerda o‘zi ishlasa, u uni ijaraga berishdan 
keluvchi qo'shim cha daromaddan voz kechadi. 

---

Sof iqtisodiy foyda m ahsulot sotilishidan olingan yalpi darom addan barcha 
xarajatlarni ayirib tashlash y o ‘li bilan aniqlanadi. 
Aniq va zimmaga tushgan xarajatlar o ‘rtasidagi farqni bilib olib, biz foydani 
aniqlashimiz mumkin. 
Xarajatlar to ‘g‘risida fikr yuritar ekanm iz „boy berilgan imkoniyatlar 
xarajati“ degan tushunchani bilishimiz kerak. „Boy berilgan imkoniyat xarajatiu 
deb biror xil resursdan foyda olish maqsadida foydalanib, lekin yo‘lning to ‘g‘ri 
tanlanmaganligi uchun boy berilgan daromadga aytiladi. „Foyda“ tushunchasining 
ikki ko‘rinishi bo‘lib ular:
a) buxgalteriya hisobidagi foyda; 
b) iqtisodiy foyda: 
Buxgalterlik hisob-kitobidagi foydani aniqlashda mahsulotni sotishdan 
kelgan pul tushumidan bevosita xarajatlar hamda ustama xarajatlar ayirilib 
tashlanadi. 
Iqtisodiy foydani aniqlashda buxgalterlik hisob-kitobidagi foydadan „boy 
berilgan im koniyatlar xarajati“ ham ayirilib tashlanadi. Buni quyidagi misolda 
ko‘rishimiz mumkin: Korxonaning jami pul tushumi = 10000 ming so‘m; — 
bevosita xarajatlar (xomashyo materiallar, ish haqi, yoqilg‘i moylash materiallari 
va h.k.) = 6000 ming so‘m; 
— ustam a xarajatlari (ishlab chiqarishni tashkil etish va bosh- qarish 
xarajatlari va h.k.) = 1000,0 ming so‘m; 
— buxgalterlik hisobi bo‘yicha foyda = 3000,0 ming so‘m; —„Boy berilgan 
imkoniyatlar harajati“ = 1000,0 ming so‘m; 
— iqtisodiy foyda = 2000,0 so‘m. 
Albatta, bu yerda „boy berilgan im koniyatlar xarajati“ ni aniqlash birm 
uncha murakkab, buning uchun qo‘shimcha hisob- kitoblar qilishga, normativ m 
a’lum otlardan foydalanishga to ‘g‘ri keladi. Uni aniqlashning um um iy tartibini 
yuqorida ko‘rib o ‘tdik. 
Moliyaviy foyda — firmaning yalpi daromadi (tushumi) bilan aniq xarajatlar 
o ‘rtasidagi farqqa tengdir. 
Iqtisodiy foyda— bu firmaning yalpi daromadi (tushumi) bilan barcha (aniq 
va zimmaga tushgan) xarajatlar o‘rtasidagi farqdir. 
Normal foyda — bu firma egasi tomonidan ishlab chiqarishga ketkazgan 
zimmaga tushgan xarajatlariga teng bo‘lgan foydadir (masalan, tadbirkor ishlab 
chiqarishga 1 mln. so‘m kiritib 8 foiz foyda olsin, agar u shu summa uchun bank 
foiz stavkasi 8 foizga teng bo‘lsa, tadbirkor tomonidan olingan foyda normal foyda 
boMadi). Firma xarajatlarini doimiy va o ‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘lish 
mumkin: Ba’zi ishlab chiqarish omillari firma tom onidan:
• doimiy: 
• ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘z faoliyatini to 
‘xtatishdan q at’iy nazar to ‘lanadigan (ijara to ‘lovi, bank krediti bo'yicha 
to‘lovlar, sug‘urta komm unal xizmat to ‘lovlari, amortizatsiya ajratmalari). 
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining o ‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan 
harajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. 

---

Hajmi ishlab chiqarish hajmi o ‘zgarib borishi bilan bog‘liq xarajatlar, ya’ni 
xodimlarga to ‘lanadigan ish haqi, xom ashyo, materiallar, yonilg‘i (aylanma 
kapital) uchun sarflangan xarajatlar firmaning o'zgaruvchan xarajatlari deyiladi. 
Xarajatlarning doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarga bo‘linishi korxona 
yopilishi yoki u zarar bilan ishlayotgan holda bankrot deb e’lon qilinishi haqida 
qaror qabul qilish uchun zarur. 
Ishlab chiqaruvchi mahsulot birligiga to ‘g‘ri keluvchi xarajatlar o'rtacha 
xarajatlar deyiladi. 

---