Mavzu: mehnat munosabatlari va ularning o’zbekistonda tartibga solinishi

1.2 Xalqaro mehnat munosabatlari.
Xalqaro Mehnat Tashkiloti; muzokaralar; ijtimoiy-mehnat munosabatlari; Xalqaro Mehnat Konferentsiyasi; mamuriy kengash; tarmoq qomitalari; sulh, mehnat sharoitlari; aholini ijtimoiy muhofaza qilish;
Aholi - Yer yuzida yoki uning muayyan hududi, qitʼa, mamlakat, tuman, shaharida istiqomat qiluvchi odam (inson) lar majmui. Aholini tadqiq etish bilan maxsus fan - Demografiya shugʻullanadi.aholi oʻrtasida sodir boʻlayotgan jarayonlar biologik, geografik, ijtimoiy-iqtisodiy omillar taʼsirining natijasidir.
delegat; farmoyish beruvchi qomita; vakolatlarni tekshirish qomitasi; moliyaviy qomita; konventsiyalar va tavsiyalarni tatbiq etish qomitasi; koventsiya; Xalqaro Mehnat Byurosi (XMB); ijtimoiy hamkorlik loyihalari; ijtimoiy-axborot markazi.
Xalqaro Mehnat Tashkilotining tashkil eitilishi va rivojlanishi.
Ijtimoiy sulhni barpo etish va saqlash, inson huquqlarii himoya qilish, uch tomonlama muzokaralar otkazish, ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solish maqsadida Xalqaro Mehnat Tashkiloti tuzildi. U ozining faoliyati mobaynida juda katta tajriba topladi va muzokaralar otkazish jarayonini rivojlantirish, hamda vujudga kelgan ijtimoiy-mehnat muammolarini va ixtiloflari uch tomonlama muzokaralar va bitimlar asosida tartibga solish yuzasidan juda katta ishlarni amalga oshirdi.
XMT 1919 yilda garb sotsial-demokratiyasining tashabbusi va ishtiroki bilan jamiyatda zoravonlik bilan boladigan ziddiyatlarning oldini olish uchun xalqaro tashkilot sifatida tashkil etildi. XMTning tuzilishi murakkabdir. U:
-Xalqaro Mehnat Konferentsiyasini;
-tarmoq qomitalari;
-mintaqaviy Konferentsiyalar va mintaqaviy maslahat qomitalari;
-Mamuriy kengash;
-Bosh direktor boshchiligidagi Xalqaro mehnat byurosini oz ichiga qamrab oladi.
XMT-eng keksa va yirik xalqaro tashkilotlardan biridir. Versal sulh shartnomasiga muvofiq.
Millatlar Ligasi huzurida avtonom tashkilot 1946 yildan boshlab Birlashgan Millatlar Tashkilotining dastlabki ixtisoslashtirilgan muassasasi boldi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) - yer yuzida tinchlikni mustahkamlash va xavfsizlikni taʼminlash, davlatlarning o‘zaro hamkorligini rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan xalqaro tashkilot. 1945 yilda tuzilgan.
Uning eng faol tashkilotchilardan biri va birinchi rahbari (1919-1932 yillar) - Xalqaro Mehnat Byurosining direktori Al’bert Toma siyosiy arbob va Frantsiya xukumatida vazir bolgan edi.
1944 yilda Xalqaro Mehnat Tashkiloti tashkil topganiga 25 yil tolganda Xalqaro Mehnat Koferentsiyasi Filadel’fiyada Deklaratsiya qabul qiladi, unda Ustav bilan birgalikda tashkilotning maqsad va vazifalari belgilab beriladiki, ular hozirgi kungacha oz ahamiyatini asosan saqlab kelmoqda. Ana shu maqsadlardan kelib chiqib, Xalqaro Mehnat Tashkilotining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:-ijtimoiy-mehnat muammolarini hal qilishga qaratilgan xalqaro siyosat va dasturlarni ishlab chiqish;
-mazkur siyosatni amalga oshirish maqsadida Konventsiyalar va Tavsiyalar tarzida mehnat normalarini yaratish va qabul qilish;
-ishtirok etuvchi mamlakatlarga ijtimoiy-mehnat muammolarini hal qilishda yordam (texnikaviy va boshqa hamkorlik) berish;
-inson huquqlarini himoya qilish (mehnat qilish huquqi, birlashish huquqi, majburlovchi mehnatdan, kamsitishdan himoya qilish va shu kabilar);
-mehnatkashlarning turmush darajasini yaxshilash uchun kambagallikka qarshi kurash olib borish, ijtimoiy ta`minotni rivojlantirish;
-mehnat sharoitlarini va ishlab chiqarish muhitini yaxshilash, xavfsizlik texnikasi va mehnat gigienasi dasturlarini ishlab chiqish, atrof muhitni muhofaza qilish va tiklash;
Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish.
-mehnatkash va tadbirkorlar tashkilotlariga ularning ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solish sohasida xukumat bilan birga olib boradigan ishlarida yordam berish;
-mehnatkashlarning eng nochor guruhlarini: xotin-qizlar, yoshlar, nogironlar, keksa kishilar, kelgindi (mehnat) kishilarini muhofaza qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqish.
Shu bilan birga, hozirgi sharoitda tashkilot faoliyatining ustivor yonalishlarini belgilab olish zarurligi paydo boldi. XMTning keyingi yillardagi faoliyat dasturlarida bu yonalishlarni asosan quyidagilardan iborat deb hisoblash mumkin:
-demokratiyalash jarayonini qollab-quvvatlash, toki u uch tomonlama muzokaralar asosida, yani har bir davlatdagi sanab otilgan uch sherik ortasidagi muloqotni rivojlantirishga yordvam bersin;
Dastur - 1) biron-bir faoliyat, ishning mazmuni va rejasi; 2) siyosiy partiyalar, tashkilotlar, alohida arboblar faoliyatining asosiy qoidalari va maqsadlari bayoni; 3) oʻquv fani mazmunining qisqacha izohi; 4) teatr, konsertlar va b.
-kambagallikka qarshi kurashi, ayniqsa, aholining ish bilan badligii oshirish hisobiga, xususan, ishchi kuchini keng suratda qayta tayyorlashni tashkil etish yoli bilan davom ettirish;
-mehnatkashlarning barcha shakllardagi mehnat va fuqarolik huquqlarini himoya qilish.
Shuningdek, Xalqaro Mehnat Tashkiloti oz ishida usullardan foydalanadi. Ulardan uchta asosiysini ajratib korsatish mumkin:
1.Xalqaro Mehnat normalarini ishlab chiqish va qabul qilish, koventsiyalar va tavsiyalar, hamda ularning bajarishini nazorat qilish.
2.Ijtimoiy-mehnat muammolarini hal qilishda mamlakatlarga yordam korsatish.
3.Ijtimoiy – mehnat muammolari sohasida tadqiqotlar otkazish va nashr ishlarini amalga oshirish.
Binobarin, Xalqaro Mehnat Tashkiloti murakkab rivojlanish yolini bosib otdi. Uning tashkil etilishi vaqtida 45 davlat ishtirok etgan bolsa, 1944 yilda 171 ta davlat ishtirok etdi, ularda jahonning 90 foiz aholisi istiqomat qilar edi. Sobiq Ittifoq Xalqaro Mehnat Tashkilotiga 1934 yildan 1940 yilgacha azo bolib turdi. Ikkinchi jahon urushining boshlanishi munosabati bilan va urushdan keyingi dastlabki yillarda sobiq Ittifoq Xalqaro Mehnat Tashkilotiga ishtirok etishni toxtatdi va ozining bu tashkilotga ishtirokini 1954 yilda tikladi.
Ikkinchi jahon urushi Ikkinchi jahon urushi (1939- 45) - Olmoniya, Italiya va Yaponiyaning aybi bilan boshlangan jahon tarixidagi eng yirik urush. 20-a. fojiasi sifatida insoniyat tarixiga kirdi. Bu urushning kelib chiqishida asosiy rolni fashistlar Olmoniyasi oʻynadi.
Ayni paytda XMTga Ukraina va Belorussiya azo bolib kirdilar. Ittifoq inqirozga uchragandan keyin, Ozbekiston Respublikasi ham mustaqil davlat sifatida 1992 yil 13 iyul’da BMTning maxsus muassasi-Xalqaro Mehnat Tashkilotiga azo bolib kirdi.
Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
XMT va Ozbekiston xukumati tashabbusi bilan 1993 yil iyunda Toshkentda «Mehnat bozori va Ozbekiston aholisini ijtimoiy muhofaza qilish» va 1994 yil aprel’ oyida «Ijtimoiy yonaltirilgan bozor iqtisodiyotiga otishda oz-ozini ish bilan taminlash va tadbirkorlikni rivojlantirish» mavzularida xalqaro anjumanlar otkazildi. Takidlash joizki, 1969 yil Tashkilotning 50 yilligi munosabati bilan unga Nobel’ mukofoti berildi.
Xalqaro Mehnat Tashkiloti ishida kopgina tajriba toplangan bolishiga qaramasdan hali kop muammolar kozga tashlanadi. Ular orasida quyidagilarni ajratib korsatish mumkin:

1. 
   XMT garchi siyosatdan xoli tashkilot, deb elon qilingan bolishiga qaramasdan, baribir hali malum darajada siyosiy tashkilot bolib qolayotir. Bu hol Markaziy va Sharqiy Evropaning sobiq sotsialistik mamlakatlariga salbiy va ajratuvchilik bilan munosabatda bolishda oz ifodasini topgan edi.
   

Mazkur mamlakatlarning rahbariyatlari sotsialistik yoalishdan voz kechgandan keyin va bozor munosabatlariga otishgach, Xalqaro Mehnat Tashkilotining bu mamlakatlarga nisbatan munosabati ozgarmoqda. Lekin, kelgusida bu munosabatlarning qanday bolishi hozircha nomalumdir.
2.XMTning katta tajribasidan, uning ishlab chiqqan va qabul qilgan ijtimoiy-mehnat munosabatlari sohasida konventsiyalari va tavsiyalaridan nimalarni va qanday foydalanish mumkinligini hali organish va amalda sinab, tekshirib korishni talab qiladi.
Rossiyaning Xalqaro Mehnat Tashkiloti bilan otkazgan dastlabki maslahatlari, hamda, Xalqaro Mehnat Byurosining bandlik masalalari yuzasidan bergan tavsiyalari shuni korsatadiki, hali uning faoliyati Rossiya xalqlarining milliy xususiyatlari, ananalari, tafakkur tarzi etarli darajada hisobga olinayotgani yoq.
Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi.
3.Jahonda roy berayotgan iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy ozgarishlar Tashkilotning maqsadlari, vazifalari va ish yonalishlarida tegishli ozgarishlar qilinishini talab qiladi. Bundan bir necha yil muqaddam Xalqaro Mehnat Tashkilotining Ustaviga ayrim ozgarishlar kiritilgan edi, bugungi kunga kelib etarli bolmay qoldi. Hayotning korsatishicha, ish rejalarini ortacha muddatli (6 yilga moljallab) tuzish tajribasi ozini unchalik oqlamadi.
4.Tashkilot va uning asosiy organlarining tuzilishida bir qator muammolar bor. Xalqaro Mehnat Koferentsiyasi har yili toplanadi va uning ishida kopgina delegatlar va maslahatchilar ishtirok etadilar. Bu esa Xalqaro Mehnat Tashkilotidan ham, shuningdek, ishtirok etuvchi mamlakatlardan ham kopgina kuch gayrat va mablag sarflashni talab qiladi.
5.Xalqaro Mehnat Tashkiloti Mamuriy Kengashning tuzilishi bir necha on yillardan buyon ozgarmay keladi. Sanoat jihatidan ancha rivojlangan mamlakatlardan XMT xukumat azolarining doimiy soni (10) haqidagi masala qayta qarab chiqilishi kerak, chunki, u rivojlanayotgan mamlakatlarning noroziligiga sabab bolib kelayotir.
6.XMT ning butun ishida uni mutaxassis kadrlar bilan toldirib borish, shuningdek, ekspertlar va maslahatchilarni mintaqalarda ishlash uchun tanlash ham goyat muhim ahamiyatga egadir. Bu erda kadrlarning barqarorligini taminlash ijobiy holdir. Lekin, uning oz kamchiliklari ham bor. Bu mutaxassislar ozlarining mamlakatlaridan uzilib qolgan, batamom xalqaro amaldorlarga aylangan Xalqaro Mehnat Byurosining xodimlari oz xalqidan, uning orzu-umidlari va manfaatlaridan ajralib qoladilar. Turli mamlakatlar va mintaqalarning vakillari Xalqaro Mehnat Byurosida bir tekisda taqsimlanmagan. Bu muammo malum bolsa ham, lekin hal qilinmasdan kelmoqda.
Xalqaro Mehnat Konferentsiyasi va Xalqaro Mehnat Byurosi faolligini tashkil etish.
Xalqaro Mehnat Konferentsiyasi-bu Xalqaro Mehnat Tashkilotining yuqori organi hisoblanadi. Xalqaro Mehnat Konferentsiyasining ishi maxsus Reglament bilan belgilanadi. U har yili iyun’ oyining boshlarida Jenevada toplanadi. Uning ishi ilgari uch hafta davom etardi. 1944 yildan boshlab Konferentsiyaning ishi tort kunga qisqaradi. Har bir davlat Konferentsiyaga tort delegat yuboradi, ular hal qiluvchi ovozga ega boladilar. Bu delegatlarning ikki nafari xukumatdan va bittadan mehnatkashlar va tadbirkorlardan boladi. Bundan tashqari, kop mamlakatlarning delegatsiyalari tarkibiga maslahatchilar ham kiritiladi, yirik delegatsiyalarning tarkibi 40-50 kishiga etadi. Konferentsiyada hammasi bolib Xalqaro Mehnat Tashkiloti azolari bolgan mamlakatlarning 1500-2000 vakili ishtirok etadi. Xukumatlar delegatlarining koplari oz mamlakatlarida mehnat masalalariga javob beradigan shaxslar boladilar. Har bir Konferentsiyada faxriy mehmonlar sifatida bir yoki ikki davlat yoxud xukumatning boshliqlari sozga chiqadilar.