antirabik ya’ni qutirishga qarshi emlashlar deyilib, juda keng ko’lamda qo’llana boshladi. Bu ishlar yangi fan immunologiyaning paydo bo’lishiga asos soldi. Lui Pastsr Fransiya medisina akademiyasiga akademik, Sankt-Peterburg akademiyasiga muxbir a’zo va keyinchalik faxriy akademigi qilib saylandi.
Parijda 1888 yili Paster instituti ochildi. Unda, keyinchalik ko’zga ko’ringan mikrobiologlar ta’lim oldi. Masalan, Mechnikov, Vinogradskiy, Gamaleya, Xavkin, Sklifasovskiy va boshqalar shular jumlasidandir.
XIX asrda ko’p mamlakatlarda medisina mikrobiologiyasi rivojlandi. Medisina mikrobiologiyasining rivojlanishga nemis olimi Robert Kox (1843-1910) ko’p hissa qo’shgan. U sof mikroorganizm kulьturasini ajratish uchun qattiq (quyuq) ozuqa muhitdan foydalanishni taklif etdi. Odam va qoramollarda sil kasalligining qo’zg’atuvchisini va vabo vibrionini ajratib oldi. Mikroskopik usullarni takomillashtirdi, mikroskopiyaga immersion tizimni qo’llashni va mikrofotografiyani kiritdi.
I. I. Mechnikov (1845-1916) fagositoz va uning immunitetdagi ahamiyati haqida to’liq ta’limot yaratdi. CHirituvchi va sut kislotali bijg’ishni qo’zg’ovchi bakteriyalar orasidagi antogonizmni aniqladi va vabo kasalligini aniqlashga o’z xissasini qo’shdi. Rossiyada birinchi bakteriologik stansiya tashkil etdi. Uning rahbarligida yirik mikrobiologlar: G. N. Gabrichevskiy, A. M. Bezredka, I. G. Savchenko, L. A. Tarasevich, N. F. Gamaleya, D. K. Zabolotniy va boshqa olimlar etishib chiqdi.
SHlyozing va Myuns kabi fransuz olimlari nitrifikasiya jarayonini o’rgandi. S. N. Vinogradskiy bu jarayonni chuqur o’rganib «Tuproq mikrobiologiyasi» degan asarni yaratdi, «Xemosintez» (kimyoviy energiya ishtirokida suv va SO2 dan organik moddalar hosil bo’lishi) jarayonini ochish sharafiga muyassar bo’ldi. U xemosintez jarayonini nitrifikatorlar, oltingugurt va temir bakteriyalar misolida aniq ko’rsatib berdi. Tuproqda erkin holda yashovchi anaerob bakteriya klostridium pasterianum, sellyuloza parchalovchi bakteriyalarni ham Vinogradskiy topdi va u ko’pgina mikrobiologik usullar yaratdi.
Nemis olimi M. Beyerink tuproqda uchraydigan erkin azot o’zlashtiruvchi bakteriyalardan
