Mavzu: Mo'g'ul uluslari davrida O'rta Osiyo reja

MAVZU: Mo'g'ul uluslari davrida O'rta Osiyo
REJA:

1. 
   Mo’g’ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash.
   
2. 
   Mo’g’ullarning Movarounnahr, Xorazm va Xurosonni istilo etishi
   
3. 
   Mo’g’ullarning O’rta Osiyoni istilo qilishi. Mo’g’ul uluslari davrida O’rta Osiyo.
   
4. 
   Xulosa.
   
5. 
   Foydalanilgan adabiyotlar.
   

1 .XII asr oxirlariga kelganda Mo’g’ulistonda yashovchi turli qabila va urug’lar o’rtasida siyosiy kurashlar avj olgan edi. Ularda ayniqsa urug’-aymoqchilik munosabatlari kuchli bo’lib, asosan ko’chmanchi chorvachilik, ovchilik va mol ayirboshlash bilan kun kechirar edilar. 1155 yilda tug’ilgan Temuchin 1206 yilda Onon daryosi buyida maxsus chaqirtirilgan qurultoyda Temuchin butun Mug’ulistonning Hoqoni deb e’lon qilindi va shu bilan Mo’g’ullar istilosi boshlandi. 1207-1208 yillarda Enasoy (Enisey) havzasi, Ettisuv viloyatining shimoliy qismi bosib olinib, u erdagi uyg’urlar ham to’liq buysundirildi. 1209 yilda Chingizxon Xitoyning shimoli-sharqiydagi Tongg’ut mamlakatiga hujum qilib, katta o’lja va ko’plab odamlarni qul qilib, Mo’g’ulistonga olib ketdi. 1211-1215 yillar davomida esa avval Xitoyga hujum qilib, qudratli Tszin armiyasiga qattiq zarbalar berdi, so’ngra esa Pekin shahrini ishg’ol qildi. Tszin sulolasi ag’darilib, Shimoliy Xitoy Mo’g’ullar davlatiga qo’shib olindi. Mo’g’ulistonda qudratli davlatni tashkil qilgan Chingizxon o’z e’tiborini endi Markaziy Osiyo tomonga qarata boshladi. Xorazmshohlar davlati Oloviddin Muhammad podsholik qilgan davrida (1200-1220) Samarqand va O’trorni qoraxoniylardan tortib oladi, uzoq G’aznagacha (Afg’oniston janubi) o’z chegarasini kengaytirib, G’arbiy Eron va Ozarbayjonni bo’ysundiradi. Dashti Qipchoqning ichkari hududlariga kirib boradi. Ma’lumotlarga ko’ra, 25 dan ortiq mamlakat unga qaram bo’lgan. Shu tufayli Oloviddin Muhammad erishilgan ulkan yutuqlardan ortiqcha kibrlanib, o’zini “Iskandari Soniy”, ya’ni ikkinchi Iskandar deb e’lon qiladi. Mo’g’ullar istilosi arafasida Xorazmshohlar davlatida asli ikkihokimlik o’rnatilgan edi desak, mubolag’a bo’lmaydi. Mamlakat shohi Oloviddin Muhammad hisoblansada, ichki va tashqi siyosatni olib borishda ikkinchi hokim shohning onasi Turkon xotun hisoblangan. Oloviddin Tekesh vafotidan so’ng Turkon xotun endi davlat va boshqaruv ishlariga har tomonlama, to’liq aralasha boshlagandi. Mo’g’ullar istilosi arafasida mamlakatning tushkunlikka va tang ahvolga kelgan edi. Chingizxon va Oloviddin davlatlarining elchilari savdo karvonlari saflarida bir birlariga borib, ayni vaqtda turli, kerakli ma’lumotlar to’plab, ayg’oqchilik vazifalarini ham bajarardilar. M o’g’ullarning Xorazmshohlar davlatining istilosi arafalarida ikki yirik tarixiy shaxs, hukmdorlar o’rtasida bir-birini har tomonlama o’rganishga mo’ljallangan ana shunday munosabatlar bo’lib turgan edi. Mo’g’ul istilochilarining Turon zaminga harbiy yurishlari. Oloviddin Muhammadning harbiy xatosi, uning oqibatlari. Xorazmshoh bilan shartnoma tuzilganidan ko’ngli to’q bo’lgan Chingizxon Pekindan xorazmshohlar davlatiga Umar hoji al-O’troriy, al-Jamol al-Marg’oniy, Faxriddin al-Buxoriy boshchiligida 450 ta musulmon savdogarlardan iborat, har qabilasidan 2-3 tadan vakil bo’lib, ular Xorazm mamlakatidagi noyob mollarni Mo’g’iliston uchun tanlash, xarid qilish ishlari bilan shug’ullanishlari lozim edi. Ayni vaqtda, Xorazmshoh davlatiga kelgusida harbiy yurishlar uchun ma’lumot to’plash maqsadida yuborilgan kishilar ham bo’lishi mumkinligi ehtimoldan holi emasdi. Tarixchi Nasaviyning yozishicha, karvon O’tror shahriga etib kelganida shahar hokimi, Turkon xotunning amakivachchasi Inolchiqxon (asl ismi G’oyirxon) undagi qimmatbaho mollarni ko’rib, ochko’zligi avj olib, niyati buzilib, Xorazmshohga karvondagilar o’zlarini josusdek tutayaptilar deb shoshilinch xabar yuboradi. Xorazmshoh hokimga karvonni mamlakat ichkarisiga kiritmay, to’xtatib turish haqida buyruq yuboradi. Lekin Turkon xotun himoyasiga ishongan Inolchiq katta fojeaga qo’l uradi, ya’ni, uning buyrug’i bilan karvon qo’lga olinadi, barcha savdogarlar va boshqa kishilar qatl etiladi. Karvondagi mollarning bari musodara qilinadi. Tasodif tufayli tirik qolgan bir tuyakash Chingizxon huzuriga etib borib, fojea haqida unga xabar berishga muvaffaq bo’ladi. Chingizxon va Xorazmshohlar davlati o’rtasidagi urush 1219 yilda boshlandi. Mo’g’ul istilochilari juda katta kuch va shijoat bilan O’trorni egallashga oshiqdilar. O’tror qamali 5 oydan ortiqroq davom etgan va uning himoyasida 80 mingdan ortiqroq askarlar ishtirok etgan. 1219-1221 yillar davomida qaqshatgich urushlar natijasida mug’ul qushinlari Xorazmshohlar davlatini deyarli barcha erlarini zabt etdilar. Xorazmshohning o’g’li Jaloliddin 1221-1231 yillar davomida Chingizxon va uning qushinlariga qattiq qarshilik ko’rsatib ko’p talofat etkazdi.Jaloliddin Mayofarikin yaqinidagi Ayndar nomli qishloqqa etib kelganda kurd qaroqchilari qo’liga tushadi. Kurdlar uning bor narsasini olib qo’yadilar. Ularning boshlig’i Jaloliddinni bir uyga qamab, soqchi tayinlab ketadi. Shu paytda bir kurd bu voqeadan xabar topib, Jaloliddin turgan uyga keladi. Bu kishining birodari Hilot qamalida xorazmiylar tomonidan o’ldirilgan bo’lib, u o’ch olish payida yurgandi. Soqchining qarshiligiga qaramay, kurd hech qanday qurolsiz Jaloliddinga nayza sanchib o’ldiradi. Shuncha yillar suronli, tengsiz janglarda, beqiyos jasorat ko’rsatib, ulardan omon chiqqan tengi yo’q bohodir Jaloliddinning hayot yo’li shu tariqa shuhratsiz tugaydi. Bu voqea 1231 yili 17-20 avgust o’rtalarida sodir bo’lgan edi.
2 .Movarounnahr, Xuroson va Xorazmga qilingan yurishga shaxsan Chingizxonning o’zi boshchilik qildi. Chingizxon 1218 yili qoraxitoy Kuchluk davlatini tugatgach, uning davlati chegaralari bevosita Xorazmshohlar davlati bilan tutashdi. Urushning asosiy bahonasi 1218 yili mo’g’ullar savdo karvonining O’trorda talanib, 400 nafar savdogar (yoki josus)ning qatl etilishi edi.
1219 yil kuzida Chingizxon 200 mingdan ortiq askari bilan O’rta Osiyoga yurish boshladi. Xorazmshoh A’loiddin Muhammad mo’g’ullarga qarshi urushda asosiy kuchlarni jamlab yirik jang olib borishdan qochdi. U o’ziga tobe barcha shahar va qal’alarga o’zlarini himoya qilish haqida buyruq berdi. Chingizxon bundan allaqachon xabardor bo’lgandi, O’trorga etganda xorazmshohlar mulkini tezda bosib olish uchun qo’shinini 4 qismga ajratdi. Birinchi qo’shinga o’g’illari Chig’atoy va O’qtoyni boshliq etib tayinladi, ularga O’tror shahrini yo’q qilish topshirildi. Ikkinchi qo’shinga boshqa o’g’li Jo’jini boshliq etib tayinladi, unga Sirdaryo bo’yidagi Sig’noq, O’zgan, Barchinlig’kent, Jand, Yangikent va boshqa shaharlarni istilo qilishni topshirdi. Uchinchi qo’shinga Oloq no’yon va Suketu cherbilarni boshliq bo’lib, ularga Xo’jand va Binokat shaharlarini bo’ysundirish buyurildi. To’rtinchi qism esa Chingizxonning o’zi boshchiligida sahrodan Buxoro tomon yo’lga tushdi. Chig’atoy va O’qtoy boshliq b irinchi qo’shin 1219 yil sentyabr – 1220 yil mart oralig’ida O’tror shahrini qamal qildi. Mo’g’ullar shaharni vayron qilib, hokim Qoirni asirga tushirishdi. U 1218 yildagi mug’ul savdogarlarini o’ldirishda ayblangani uchun, Samarqandga - Chingizxon huzuriga yuborildi. Chimgizxonning buyrugi bilan qiynab o’ldirildi. 1220 yil fevralda Chingizxon Buxoroga etib keldi va shahar qamalini boshladi. Shaqar 7 – 10 fevral kunlari qamal qilindi.
16 fevral kuni himoyasiz qolgan Buxoro ahli mo’g’ullarga taslim bo’ldi. Lekin Go’rxon boshliq himoyachilar Buxoro arkini yana 12 kun mudofaa qilib turdilar. Mo’g’ullar Buxoroga o’t qo’yib kulini ko’kka sovurishdi, minglarcha tinch aholini qirg’in qilishdi va ko’plab kishilarni qulga aylantirishdi.
Chingizxon Buxorodagi xunrezligi bilan nom chiqargach 1220 yil martda Samarqandni talash uchun yurish boshladi. Bir necha kunlik janglardan so’ng shahar mo’g’ullarga taslim bo’ldi. Tog’ayxon boshliq 30 ming kishilik qo’shin Chingizxon xizmatiga o’tishga rozilik bildirdi, lekin tunda Tog’ayxon, uning 20 nafar sarkardasi va 30 ming kishilik qo’shini ayovsiz qirib tashlandi. Buxoro kabi Samarqand shahri ham o’t ichida qoldi, minglab kishilar vahshiy mo’g’ullar tomonidan qirib tashlandi, o’n minglab kishilar esa qul qilib haydab ketildi.
Mo’g’ullarning ikkinchi qo’shini Sig’noqni etti kun qamal qilib qo’lga kiritdi, boshqa erlarda bo’lgani kabi, Sig’noq aholisi ham qatli om etildi. Samarqand talanganidan bir oy o’tgach, 1220 yil aprelda, mo’g’ullar Jand shahriga yurish boshladi. Jo’ji boshliq qushin Jandni egallab, u erda ham katta qirg’in uyushtirdi. 1220 yil martda mo’g’ullarning uchinchi qo’shini Binkatga hujum qildi, shahar 4 kunlik qamaldan so’ng taslim bo’ldi, mo’g’ullar odatlari bo’yicha bu erdagi aholini ham qirib tashlashdi. Aprelda Xo’jandni istilo qilishga kirishishdi. Uch oylik qamaldan so’ng Temurmalik boshliq qo’shin Xo’jandni tashlab Sirdaryo o’rtasidagi orolga borib joylashdi. Mo’g’ullar Xo’jandni bosib olishgan bo’lsada, orolchadagi askarlar yana to’rt oy mobaynida ularga qattiq qarshilik ko’rsatdi. Mo’g’ullar bu ahvolda ularni engish imkonsizligini anglab, daryoga to’g’on qurib orolni suv bilan bostirishga harakat qilishdi. To’g’on muljallangan joyga etgach, Temurmaliq askarlarini olib oralchani tark etishga majbur bo’ldi. Mug’ullar Temurmalikni tirik tutish maqsadida Sirdaryoning Binkat shahri ro’parasidagi joyiga daryo eni bo’ylab zanjir tortib chiqishgandi. Tunda yo’lga chiqqan Temurmalikning oz sonli qo’shini zanjir tortib qo’yilgan erga kelganda zanjirni uzib yo’lida davom etdi. Mug’ullarning bir necha oy mobaynida qilgan ishi chippakka chiqdi. Temurmalik Jand shahriga etganda quruqlikka chiqishga majbur bo’ldi. Bu erda uni kutib turgan Mug’ullar bilan hal qiluvchi jangga kirishdi. Mazkur jangda Temurmalik barcha safdoshlaridan ayrildi, faqat bir necha kishi bilan hali mo’g’ullar qadami tegmagan Urganchga etib oldi. Chingizxon askarlariga bir muddat dam bergach Naxshabga yurish boshladi. Shahar jangsiz taslim bo’ldi. Yozni Naxshabda o’tkazishib, u erda talonchilik, aroqxo’rlik, giyohvandlik va boshqa fisqu fujur ishlar bilan shugullanishdi. Kuzda esa Termizga yurish boshlashdi. Termiz 11 kun qarshilik ko’rsatgach mo’g’ullar tomonidan bosib olindi. Mo’g’ullar 1220 yili Movarounnahrni to’la istilo qilishdi, endi Xorazmshohlar davlati poytaxti Urganchni vayron qilishni ko’zlashardi.
Chingizxon o’gillari Chig’atoy, O’qtoy va Jo’ji boshliq barcha kuchni birlashtirib Xorazmni bosib olish uchun harakat boshladi. 1220 yil dekabrda Urganchdan qochib ketgan xorazmshoh A’loiddin Muhammad Kaspiy dengizidagi Ashur orolida xor-zor bo’lib o’lib ketdi. Uning o’rniga katta o’g’li Jaloliddin taxtga chiqarilgandi, boshqa o’g’illari esa xazinani talon-toroj qilib gado topmas erlarga qochib qolishdi. 1220 yil oxirlarida mo’g’ullar Urganch qamalini boshladi.
5 oy davom etgan qamal va tinimsiz janglardan so’ng shahar istilo qilindi. Mo’gullarga qarshi janglarning birida 72 yoshli Shayx Najmiddin Kubro shahid bo’ldi. Mo’g’ullar qonxo’rliklarini bu erda ham isbotlashdi. Aholining bir qismi qulga aylantirildi, Urganch esa suvga bostirildi.
Mo’g’ullar 1221 yil 5 fevralda Marvni olishgach Hirot, Balx va G’aznaga yurishni rejalashtirdilar. Biroq 1221 yil yozida Jaloliddin Manguberdi Parvona jangida Shiki Kutuhu boshliq 45 ming kishilik mo’g’ul qo’shinini tor-mor keltirdi, bu mo’g’ullarning shu paytgacha uchragan eng katta mag’lubiyati edi. 1221 yil kuzda Chingizxonning o’zi Jaloliddin o’rnashgan G’aznaga yurish boshladi. 1221 yil noyabrda Hind daryosi bo’yida yuz bergan jangda son jihatdan ancha ustun bo’lgan mo’g’ullar g’alaba qozondi. Baribir Jaloliddinni asirga tushirolmadilar, u 4 ming askari bilan Hind daryosining narigi tomoniga o’tib olishga erishdi. Jaloliddin umrining oxirigacha (1231) mo’g’ullarga qarshi kurashdi. Markaziy Osiyo va O’rta sharq mamlakatlarining XII-XIII asrlardagi tarixiy davrni yoritishda ilmiy manba xizmatini o’taydigan talaygina tarixiy asarlarning mavjudligi tadqiqotchilarga allaqachon ma’lum.Ulardan biri Mirzo Ulug’bek qalamiga mansub,1425-yilda yozilgan «Tarix-i Arba’ Ulus» (To’rt ulus tarixi) asaridir. Asarda Markaziy Osiyo xalqlarining XII-XIII asrlardagi tarixi hamda Mug’ullar imperiyasining to’liq tarixi yoritilgan. Ushbu mavzuga oid yana bir muhim manba oliy nasab va toju taxt sohibi, yirik olim Abulgʼozixonning «Shajarayi turk» asaridir.Bu asar 1663-1664 yillarda yozilgan bo’lib, kirish va 9 bobdan iborat. Asarda Odam Atodan to turklarni qadimgi xonlaridan Mo’g’ul xongacha kechgan xodisalar zikri, Mo’g’ul xondan-Chingizxongacha bo’lgan tarix, Chingizxonning tug’ilganidan to vafotigacha tarixi va uning o’g’illri podsholik qilgan davr hamda Shayboniylar tarixi keng yoritilgan.Ulardan tashqari bu mavzuga oid yana bir muhim manba Herman Vamberining «Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi» asaridir. Asarning «Mug’ullar istilosi» Xijriyning 615-624 yillari (1218-1226) bo’limida Chingizxonning Movarounnahrga qilgan istilochilik harakatlari bayon etilgan. V.G.Yanning «Chingizxan» (Nukus, 1981), «Batыy» (Nukus, 1982) va M.Ivaninning «Ikki buyuk sarkarda. Chingizxon va Amir Temur» (Toshkent; fan, 1994 yil) asarlari bu mavzuni o’rganishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Markaziy Osiyoda tashkil topgan Xorazmshoxlar davlati 1017 yilda Maxmud G’aznaviy boshchilik G’azniviylar davlatiga 1044 yildan Saljuqiylar davlatiga qaram bo’ldi.Xorazmning mustaqilligi uchun kurash XII asrning ikkinchi choragidan boshlandi.Bu harakat xorazmshox Otsiz (1127-1156) davrida boshlanib,Alouddin Takash (1172-1200) davrida nihoyasiga yetdi.Takash davrida Xorazm davlati mustaqillikga erishdi,mamlakat xududlari ikki baravar kengaydi. Natijada Old va O’rta Osiyoda yirik va qudratli feodal davlati tashkil topdi.Alouddin Takash vafotidan so’ng taxtga uning ug’li Sulton Muhammad (1200-1220) utirdi. Uning davrida mehnatkash aholining ahvoli og’irlashdi,maxalliy hukumdorlarning talon-tarojlar avjiga chiqdi, tuxtovsiz urushlar halq xo’jaligini xonavayron qildi, mamlakatda ichki ziddiyatlar keskinlashdi.Bu shubxasiz shahar va qishloq mehnatkashlarining xorazmshoxlarga qarshi noroziligini oshirdi.Natijada 1210 yilda O’trorda,1212 yil Samarqandda yirik halq harakatlari bo’lib o’tdi.Xorazmshoxlar davlatidagi bunday ichki ziddiyatlar,uning sharqdagi dushmani mo’ng’ullarga ayni muddat edi.Mo’ng’ullar XII asrda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotda Markaziy Osiyoda eng qoloq aholi edi.Ular asosan chorvachilik bilan shug’ullanuvchi ko’chmanchi aholi edi.XII asrdan boshlab ularning hayotida urug’chilik munosabatlari yemirilib,sinfiy tabaqalanish boshlanadi.XII asrning oxiridan boshlab hozirgi Mug’iliston xududida bir-biri bilan kelisha olmaydigan tatar,nayman,merket kabi o’nlab qabilalar yashab kelishgan,ammo ular bilan hamjins bo’lgan turklar bir-necha asrlar mobaynida G’arbiy Osiyoning hayotiga kuchli ta’sir ko’rsatib kelgan. Chingizxon Xitoyni bosib olgach,o’z madaniyati,boyligi, buyukligi bilan shuxrat qozongan – Xorazmshoxlar davlatiga yo’l ochildi.Chingizxon 1218-1219 yillarda sharqiy Turkiston va Yettisuv viloyatlarini deyarli talofatsiz egalladi.Endi uning chegaralari Sulton Muxammad Xorazmshox saltanatini chegarasiga tutashib ketgan edi.Shraqning bu ikki buyuk davlati bir-birini kuch qudratini,harbiy ma’lumotlar to’plash uchun elchilik munosabatlarini yo’lga qo’ygan. Movarounnahr, Xuroson va Xorazmga qilingan yurishga shaxsan Chingizxonning o’zi boshchilik qildi. Chingizxon 1218 yili qoraxitoy Kuchluk davlatini tugatgach, uning davlati chegaralari bevosita Xorazmshohlar davlati bilan tutashdi. Urushning asosiy bahonasi 1218 yili mo’g’ullar savdo karvonining O’trorda talanib, 400 nafar savdogar (yoki josus)ning qatl etilishi edi.1219 yil kuzida Chingizxon 200 mingdan ortiq askari bilan O’rta Osiyoga yurish boshladi. Xorazmshoh A’loiddin Muhammad mo’g’ullarga qarshi urushda asosiy kuchlarni jamlab yirik jang olib borishdan qochdi. U o’ziga tobe barcha shahar va qal’alarga o’zlarini himoya qilish haqida buyruq berdi. Chingizxon bundan allaqachon xabardor bo’lgandi, O’trorga etganda xorazmshohlar mulkini tezda bosib olish uchun qo’shinini 4 qismga ajratdi. Birinchi qo’shinga o’g’illari Chig’atoy va O’qtoyni boshliq etib tayinladi, ularga O’tror shahrini yo’q qilish topshirildi. Ikkinchi qo’shinga boshqa o’g’li Jo’jini boshliq etib tayinladi, unga Sirdaryo bo’yidagi Sig’noq, O’zgan, Barchinlig’kent, Jand, Yangikent va boshqa shaharlarni istilo qilishni topshirdi. Uchinchi qo’shinga Oloq no’yon va Suketu cherbilarni boshliq bo’lib, ularga Xo’jand va Binokat shaharlarini bo’ysundirish buyurildi. To’rtinchi qism esa Chingizxonning o’zi boshchiligida sahrodan Buxoro tomon yo’lga tushdi. Chig’atoy va O’qtoy boshliq birinchi qushin 1219 yil sentyabr – 1220 yil mart oralig’ida O’tror shahrini qamal qildi. Mo’g’ullar shaharni vayron qilib, hokim Qoirni asirga tushirishdi. U 1218 yildagi mug’ul savdogarlarini o’ldirishda ayblangani uchun, Samarqandga - Chingizxon huzuriga yuborildi. Chimgizxonning buyrug’i bilan qiynab o’ldirildi. 1220 yil fevralda Chingizxon Buxoroga etib keldi va shahar qamalini boshladi. Shaqar 7 – 10 fevral kunlari qamal qilindi. 16 fevral kuni himoyasiz qolgan Buxoro ahli mo’g’ullarga taslim bo’ldi. Lekin Go’rxon boshliq himoyachilar Buxoro arkini yana 12 kun mudofaa qilib turdilar. Mo’g’ullar Buxoroga o’t qo’yib kulini ko’kka sovurishdi, minglarcha tinch aholini qirg’in qilishdi va ko’plab kishilarni qulga aylantirishdi. Chingizxon Buxorodagi xunrezligi bilan nom chiqargach 1220 yil martda Samarqandni talash uchun yurish boshladi. Bir necha kunlik janglardan so’ng shahar mo’g’ullarga taslim bo’ldi. Tog’ayxon boshliq 30 ming kishilik qo’shin Chingizxon xizmatiga o’tishga rozilik bildirdi, lekin tunda Tog’ayxon, uning 20 nafar sarkardasi va 30 ming kishilik qo’shini ayovsiz qirib tashlandi. Buxoro kabi Samarqand shahri ham o’t ichida qoldi, minglab kishilar vahshiy mo’g’ullar tomonidan qirib tashlandi, o’n minglab kishilar esa qul qilib haydab ketildi. Mo’g’ullarning ikkinchi qo’shini Sig’noqni etti kun qamal qilib qo’lga kiritdi, boshqa erlarda bo’lgani kabi, Sig’noq aholisi ham qatli om etildi. Samarqand talanganidan bir oy o’tgach, 1220 yil aprelda, mo’g’ullar Jand shahriga yurish boshladi. Jo’ji boshliq qushin Jandni egallab, u erda ham katta qirg’in uyushtirdi. Manbalarga ko’ra, O’tror qamali 5 oy davom etgan. Mo’g’ullar shaharga oqib kiradigan ariqlarni ko’mib tashlagan, manjaniqlardan shaharga qarata tosh, neft bilan to’ldirilgan ko’zachalar (piliklarini yondirib) irg’itganlar, qo’rg’on tevaragida xandaqlar shoxshabba va tuproq bilan to’ldirilgan, qo’rg’on devori ostidan lag’m (tunnel) qazilgan, daraxtlar kesib ulama shotilar yasalgan va devorga tiklangan. O’tror qamali davrida nafaqat qamaldagilar, balki mo’g’ullar ham katta talofat ko’rganlar. Qamaldagilarning safi siyraklashib, oziqovqat tanqisligi kuchaygan. O’tror mudofaasining eng og’ir paytida Qoracha Hojib o’z qo’shini bilan shahar darvozasidan chiqib, mo’g’ullarga taslim bo’lgan. Biroq xiyonatkorlarni mo’g’ullar ham kechirishmagan. Ular Qoracha Hojib va uning askarlarini qatl etishgan. Shu asnoda o’trorliklar shaharni mudofaa qilib, uni besh oy davomida o’z qo’llarida ushlab turadilar. Ayniqsa G’oyirxon o’zini Chingizxon savdogarlari va sarbonlarini o’ldirishda aybdor his qilib, so’nggi nafasigacha dushmanga qarshi kurashadi. Uning askarlari ellikelliktadan bo’lib, qal’adan tashqariga chiqar va bosqinchilar bilan jang qilib, halok bo’lardi. Chig’atoy qo’shini shahar devorlaridan rahnalar (tuynuklar) ochib, ichkariga yopirilib kirgan, aholisini shahristondan quvib chiqargan va shaharni talaganlar. G’oyirxon boshliq mudofaachilaraing bir qismi O’tror arkiga joylashib olib, mudofaani yana bir oygacha davom ettiradilar. Chig’atoyzodalar qanday bo’lmasin, G’oyirxonni qo’lga tushirishga ahd qiladilar. Oqibat u qurshovga olinib, asirga tushiriladi. U Samarqandga olib borilib, qiynab o’ldiriladi. 1220 yilning fevralida Chingizxon Buxoroga yetib boradi. Biroq Buxoro dushman kuchini qaytarishga tayyor emas edi. Bumxoroliklar dushmanga taslim bo’lishdan o’zga choralari qolmaydi. Buxoro qozisi Badriddin Qozixon o’z oqsoqollari bilan C hingizxon oldiga shafqat so’rab chiqadi. 1220 yilning 16 fevralida mo’g’ullar Buxoroni egallaydilar. Movarounnahrning qadimiy markazlaridan hisoblangan Buxoro talontaroj etiladi. Behisob xazinalar talanadi, asriy qo’lyozma asarlar, muqaddas kitoblar yirtilib, hayvonlar oyog’i ostiga xazondek sochiladi. Ilm va ma’rifat egalari bo’lgan ulamolar va shayxlar, e’tiborli mo’g’ul jangchilariga xizmatkor qilib, goho esa baxshilariga masxara uchun beriladi. Chingizxon amri bilan Buxoro yoqib yuboriladi. Keyingi xujum Samarqandga qaratildi. Garchi Samarqandda Xorazmshoxning 100 ming kishilik qo’shini turgan bo’lsada, himoyachilar yetarli qarshilik ko’rsata olmadilar. Qo’shin uch kun qarshilik ko’rsatgach, Chingizxonning yolg’on va’dasiga uchgan qang’liklarning 30 ming kishilik qo’shini taslim bo’ldi. Biroq, shaxar egallangach, axolining katta qismi bilan birgalikda qang’liklar ham qirib tashlandi. Ularning yo’lboshchilari Borushmas, bog’on, Sarziqhon va yana 20 nafar sarkarda qatl etildi. Mamlakatdagi eng buyuk shaxarlarning qo’ldan ketishi Alovuddin Muxammad Xorazmshoxni qattiq larzaga soladi. Saroyda fitna va xiyonat kuchayadi. Qunduz, Badaxshon xokimlari undan yuz o’girishdi. 1220 yil aprelda Muxammad Xorazmshox Nishopurga keldi. Ammo Subutoy no’yonning uni ta’qib etib kelayotgani sababli hech kim Muxammad Xorazmshoxni kutib olmadi va Kaspiy dengizdagi Ashura orolida qo’nim topdi. U 1220 yil dekabrda Jaloliddin taxt vorisi etib tayinlab, bir oz o’tmay vafot etdi. Xorazmshoxning O’zloqshox va O’qshox ismli o’g’illari mo’g’ullar tomonidan o’ldiriladi. Bu davrda mo’g’ullarning Jo’ji boshliq askariy qismi ham Sirdaryo etaklarida zafarona harakat qilmoqda edi. Avval u aholisi zich joylashgan va boy savdo shahri Sig’noqqa hujum boshlaydi. Sig’noq aholisi yetti kun davomida shahami qahramonona mudofaa qiladi. Sakkizinchi kuni shahar mo’g’ullarga majburan taslim bo’ladi. Bosqinchilar shaharni talab, aholisining oxirgi kishisigacha qirib tashlaydilar. 1220 yilning aprelida bosqinchilar Jandni egallab, uni talaydilar. Aholisining qurollangan qismi qatl etilib, shahar vayron qilinadi. Mo’g’ullar besh ming kishilik qo’shin bilan Sayhun (Sirdaryo) daryosi bo’yida joylashgan Banokat (Shohruhiya) ustiga yuradi. Shahar to’rt kunlik mudofaadan so’ng taslim bo’ladi. Xo’jand shahri Sirdaryo ikkiga ayrilgan yerda joylashgan edi. Uning tabiiy joylashishi hamda shahar hokimi Temur Malikning qahramonligi bilan xo’jandliklar mo’g’ullarga kutilmagan qarshilikni ko’rsatadilar. Biroq, kuchlarning teng emasligi oqibatida Temur Malik shaharni tashlab chiqib, ming kishilik lashkari bilan shahar yaqinida daryo o’rtasidagi orollardan biriga joylashib oladi. Temur Malikning farmoyishi bilan 12 ta qayiq yasalib, dushmanning o’qi teshib o’tmasligi, o’t yondirib yubormasligi maqsadida qayiqlarning usti namat bilan qoplanib, sirkali loy bilan suvab chiqiladi, Bunday usti yopiq qayiqlar bilan sohilga xavfsiz suzib borilar va qayiq yon devorlarida qoldirilgan maxsus shinaklardan dushmanni o’qqa tutardilar. Temur Malik shu tariqa qayiqlarda mudofaa janglarini olib boradi. Lekin kuch kamligi uchun bor oziqovqat va qurolyarog’larni 70 ta qayiqqa yuklatib, tunda mash’alalar yorug’ida Sirdaryoning quyi oqimi bo’ylab suzib ketadi. Shu tariqa Temur Malik qo’shini uzluksiz jang qilib, barcha qiyinchiliklarni yengib, Jand shahriga yetib boradi. Barchinlig’kent va Jand yaqinida mo’g’ullar daryoning har ikki sohilida yo’lni to’ssalarda, jasur xo’jandliklar sohilga tushib, dushman bilan so’nggi jangga kiradilar. Bu jangda Temur Malik qo’shini va safdoshlaridan batamom ayriladi. Faqatgina o’zi halokatdan qutulib, Urganch shahriga yetib keladi. Bir oz vaqt o’tgach, u Xorazmda to’plangan qo’shin va xalq lashkarlariga boshchilik qiladi. Jo’jiga qarshi muvaffaqiyatli janglar qilib, hatto undan Sayhun daryosining quyi oqimidagi Yangikent shahrini qaytarib ham oladi. Chingizxon 1220 yilning yozida Naxshab (Qarshi) ga bostirib kiradi va uni egallaydi. Shu yilning kuzida esa Termizga askar tortadi. Termiz qamalning o’n birinchi kuni qattiq hujum bilan olinib, shahar xarob qilinadi. Sirdaryo (Sayhun) havzasi, Zarafshon va Qashqadaryo vodiylari, Amudaryo (Jayhun) o’rta oqimining o’ng sohili viloyatlari zabt etilgach, Chingizxon asosiy kuchni Xorazmshohlar davlatining markaziy qismi – Xorazmga tashlaydi. Mo’g’ullar davlatining tashkil topishi va O’rta Osiyoga istilochilik yurishlari. O‘trorda sodir bo‘lgan voqea haqida tarixchilar o‘rtasida turli qarashlar mavjud. Bir guruh tarixchilar qirg‘in Turkon Xotun tomonidan uyushtirilgan deyishadi. O‘tror hokimi Inalxon karvondagilarni josuslikda ayblab ularni hibsga oladi. Karvonda mo‘g‘ul savdogarlari ham bo‘lib, ularning ayrimlari, hatto, Chingizxonga yaqin qarindosh bo‘lgan. Inalxon karvondagi barchani qatl etish va mol-mulklarini musodara qilish uchun sulton Aloviddindan izn so‘rab, chopar yo‘llaydi. Xorazmshoh Muhammad bunga rozilik beradi. Shu tariqa o‘rtadagi ahdga vafo qilinmay 500 ga yaqin kishi tig‘dan o‘tkaziladi. Faqat birgina tuyakash bundan omon qolib, bo‘lgan voqeani Chingizxonga aytib beradi. Karvondagi mo‘g‘ul savdogarlari josus bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Lekin bunday xol Xorazm tomonidan mo‘g‘ul yurtiga yuborilgan savdo karvonida ham bo‘lgani tabiiy. Har ikki tomon ham bir-birlarining harbiy tayyorgarliklari haqida ma’lumot to‘plashga harakat qilishgan.