Mavzu: Muntazam ko`pyoqlarning hajmlari reja: ko’pyoqlar haqida umumiy tushunchalar

Uch yoqli burchak. Fazodagi ixtiyoriy O nuqtadan bitta tekislikda yotmaydigan uchta a, b, c yarim to'g'ri chiziq o'tkazilgan bo'lsin. Bu yarim to'g'ri chiziqlar juft-juft ravishda uchta (ab), (be), (ac) yassi burchak tashkil qiladi (15.15- chizma).
Ta’rif: Uchta yassi burchakdan va har bir yarim to’g’ri chiziqlar juftlari orasidagi yarim tekisliklarning qismlaridan tashkil topgan shakl uch yoqli burchak deyiladi.
S — uch yoqli burchakning uchi, a, b, c yarim to'g'ri chiziqlar uning qirralari, tekis burchaklar va qirralar bilan chegaralangan tekisliklar qismlari uch yoqli burchakning yoqlari (tomonlari) deyiladi. Uch yoqli burchaklar tomonlarining (yoqlarining) har bir jufti ikki yoqli burchak hosil qiladi. Ular a qirradagi, b qirradagi va с qirradagi ikki yoqli burchaklardir.

T e o r e m a: (kosinuslar formulasi). Agar a, в, у — uch yoqli burchakning yassi burchaklari, A, В, С — ular qarshisidagi ikki yoqli burchaklar bo '-Isa,
cos у = cos a * cos P + sin a * sin p * cos С
munosabat bajariladi.
Natijalar: . Uchyoqli burchakning har bir yassi burchagi uning qolgan ikkita yassi burchagi yig'indisidan kichik.

2. 
   Uch yoqli burchak yassi burchaklarining yig'indisi 360° dan kichik.
   

Parallelepiped, prizma, piramida
T a' r i f. Ikkita yog'i ikkita parallel tekisliklarda yotgan o 'zaro teng parallelogrammlar, qolgan barcha yoqlari shu berilgan parallelogrammlarning mos tomonlari orqali o'tuvchi parallelogrammlardan iborat ko 'pyoq parallelepiped deyiladi.
Parallelepiped yasalgan parallelogrammlar uning yoqlari, ularning tomonlari — parallelepipedning qirralari, parallelogrammlarning uchlari parallelepipedning uchlari deyiladi. Demak, parallelepipedning oltita yog'i, o'n ikkita qirrasi va sakkizta uchi bor. Parallelepipedning bitta qirrasi orqali o'tadigan yoqlari qo 'shni yoqlar deb ataladi. Umumiy nuqtalarga ega bo'lmagan yoqlar qarama-qarshi yoqlar, parallelepipedning bitta yog'ida yotmagan ikkita uchi qarama-qarshi uchlar deyiladi (masalan, A va C_p D va B, va h.k.). Parallelepipedning qarama-qarshi uchlarini tutashtiruvchi kesmalar uning diagonallari deyiladi (masalan, AC_] DB_r CA_r BD_{ kesmalar).
Parallelepipedning to'rtta diagonali bor. Parallelepipedning ixtiyoriy ikkita qarama-qarshi yog'ini asoslar deb atasak, uning qolgan yoqlari yon yoqlari bo'ladi.
Parallelepipedlar uch xil bo'ladi:

1. 
   og'ma parallelepiped, uning barcha yoqlari parallelogrammlardan iborat;
   
2. 
   to'g'ri parallelepiped, uning yon qirralari asos tekisli-giga perpendikular bo'ladi;
   
3. 
   to'g'ri burchakli parallelepiped, uning barcha yoqlari to'g'ri to'rtburchaklardan iborat.
   

Prizma, uning turlari va xossalari. Prizma sirtining yuzi va hajmi.
Bizga parallel tekisliklarda joylashgan ikkita o'zaro teng ABCDEF vaA_]B_] C_iD_iE_iF_] ko'pburchak berilgan bo'lib, ularning mos tomonlari o'zaro parallel, ya'ni/45 [| A, 5,, BC|| 5,0,,..., EA || E_xA_r shuningdek, ularning mos uchlarini tutashtiruvchi AA_X, BB_i,..,,EE_i kesmalar bir-biriga parallel bo'lsin. Demak, AA, 5,5, 55, С, C,...,FF_tA,A to'rtburchaklar parallelogrammlardan iborat.
Prizma — asoslar deb ataladigan ikki yog'i parallel tekisliklarda yotuvchi teng ko'pburchaklar, qolgan barcha yoqlari bitta to'g'ri chiziqqa parallel (masalan, Ad, to'g'ri chiziqqa) parallelogramm- lardan iborat ko'pyoqdir. Bunda o'zaro teng ABCDEF va A,5,C,Z),£,5,ko'pburchaklar —prizmaning asoslari, AA,5,5,...,F/’,A_JA parallelogrammlar — prizmaning уол yoqlari deyiladi.Prizmaning yon yoqlari kesishadigan AA,, 55,,...,FF_t kesmalar — prizmaning yon qirralari, yon yoqlar asoslar bilan kesishadigan .45, A, 5,,..., FA, F_]A

kesmalar prizma asoslarining qirralari deyiladi. Prizma asoslarining uchlari prizma uchlari deyiladi, ular A, A_r B, £, £_t nuqtalardir. Agar prizmaning yon qirralari prizma pastki asosiningtekisligi bilan to'g'ri burchakdan farq qiladigan burchak tashkil qilsa, u og'ma prizma deyiladi. Agar yon qirralar asos tekisligiga perpendilcular bo'lsa, prizma to 'g'riprizma deyiladi. To'g'ri prizmaning yon yoqlari ham asos tekisligi bilan 90° burchak tashkil qiladi.
Bizga ixtiyoriy prizma berilgan bo'lsin. Prizma yon sirtining yuzi deb, uning yon yoqlari yuzlarining yig'indisiga aytiladi. Prizmaning to 'la sirti deb, uning barcha yon yoqlari yuzlari va ikkita asosi yuzlari yig'indisiga aytiladi.
Teorema. Prizma yon sirtining yuzi prizma perpendikular kesimi perimetrining uning yon qirrasiga ko'paytmasiga teng.
Piramida, uning turlari va xossalari. Piramida sirtining yuzi va hajmi.
Ta'rif. Bitta yog’i ixtiyoriy qavariq ko 'pburchakdan, qolgan yoqlari esa umumiy uchga ega bo'lgan uchburchaklardan iborat ko pyoq piramida deyiladi.
Uchburchaklarning umumiy nuqtasi S — piramidaning uchi, ko'pburchak— piramidaning asosi, uchburchaklar esa piramidaning yon yoqlari deyiladi. Piramidaning yon yoqlari o'zaro ketma-ket kesishadigan SA, SB,..., SE kesmalar piramidaning yon qirralari deyilib, yon yoqlar asos bilan kesishadigan AB, BC, ..., EA kesmalar piramida asosining tomonlari deyiladi. Piramidaning S uchidan uning asosiga tushirilgan SO—H perpendikular piramidaning balandligi deyiladi. Piramida asosining diagonali va Suchi orqali o'tkazilgan kesim piramidaning diagonal kesimi deyiladi.
Agar bizga ABCDE ko'pburchak va ko'pburchak tekisligida yotmaydigan S nuqta berilgan bo'lsa, S nuqtani ko'pburchakning uchlari bilan tutashtirib, SABE piramidani hosil qilamiz.