Mavzu: Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ma’naviy va madaniy taraqqiyot. Reja

Yoshlar- kelajagimiz davlat dasturining amalga oshirilishi.

Mamlakatimizda sohada amalga oshirilgan tub islohotlar natijasida so‘nggi ikki yarim yil ichida bu boradagi muhim islohotlar quyidagilarda o‘z aksini topdi: Boshlang‘ich va yuqori sinf o‘qituvchilarining maoshlari tenglashtirildi. Shu ma’noda, bugun o‘qituvchilar uchun barcha qulayliklar yaratish, o‘qituvchini uyjoy bilan ta’minlash, ularga avtokreditlar ajratilishi juda katta e’tibor mahsuli bo‘ldi. Qarorga binoan, har yili qishloq va shaharlarda namunaviy loyihalar bo‘yicha qurilayotgan arzon uy-joylarning bir qismini xalq ta’limi tizimida mehnat qilayotgan pedagog xodimlarga 20 yil muddatga, 3 yillik imtiyozli davr hamda birinchi 5 yil mobaynida yillik 7 foiz stavkasi bilan va keyingi davrda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalash stavkasi miqdorida dastlabki baholash darajasi 10 foiz bo‘lgan ipoteka krediti sifatida berilishi alohida g‘amxo‘rlikdir. 2018-yil 1-sentyabrdan boshlab maktablarda faoliyat olib borayotgan 450 mingdan ziyod pedagog va rahbar xodimlarning maoshi oshirildi. Ular uchun maxsus davlat mukofoti ta’sis qilindi. O‘qituvchilarni turli boshqa xo‘jalik va 136 majburiy ishlarga jalb etish, maktablarda asossiz tekshiruvlar o‘tkazish amaliyotiga chek qo‘yildi. So‘ngi 2 yil ichida qariyb 13 ming nafar erkak o‘qituvchilar maktablarga qaytdi, ishlab turgan pensioner o‘qituvchilarga pensiyalarni to‘liq miqdorda to‘lash yo‘lga qo‘yildi.
2020-yil 24-yanvarda Prezident Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasida qayd qilinganidek, oliy ta’limni rivojlantirish uchun o‘tgan 2019-yilda 19 ta yangi oliy o‘quv yurti, jumladan 9 ta nufuzli xorijiy universitetning filiallari ochildi. Etakchi xorijiy unversitetlar bilan hamkorlikda 141 qo‘shma ta’lim dasturi bo‘yicha kadrlar tayyorlash yo‘lga qo‘yildi. Oliy ta’lim muassasalariga jami 146 ming 500 nafar yoki 2016- yilga nisbatan 2 barobar ko‘p talaba o‘qishga qabul qilindi. Ta’lim sohasidagi amalga oshirilayotgan tub islohotlar to‘g‘risida to‘xtalib Prezident Shavkat Mirziyoev shunday degan edilar: «Keyingi yillarda yurtimizni har tomonlama taraqqiy ettirish, yangi O‘zbekistonni yaratish maqsadida barcha sohalar qatori ta’lim tizimida ham tub islohotlar olib borilmoqda. Bu borada o‘nlab muhim farmon, qaror va dasturlar qabul qilingani sizlarga yaxshi ma’lum. Mana, yaqinda tasdiqlangan «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonun ushbu soha taraqqiyotida, hech shubhasiz, yangi ufqlarni ochib beradi. Qonunga muvofiq, ta’lim olishning masofaviy, inklyuziv shakllari joriy qilindi, ta’lim tashkilotlariga xorijiy muassasalar bilan qo‘shma fakultet va o‘quv markazlari tashkil qilishga ruxsat etildi»¹¹. Ta’lim to‘grisidagi Qonunning yangi tahriri qabul qilindi (23.09.2020 yildagi O’RQ-637-son).
Yangi qonunning oldingi qabul qilingan qonundan asosiy farqlari haqida qisqacha to‘xtalib o‘tsak: birinchidan, ta’lim olish shakllarining tasnifi kengaytirildi:
• ishlab chiqarishdan ajralgan (kunduzgi) va ajralmagan holda (sirtqi, kechki, masofaviy);
• nazariy - ta’lim tashkiloti negizida, amaliy - ta’lim oluvchining ish joyida birga olib boriladigan dual ta’lim;
• oilada ta’lim olish va mustaqil ta’lim olish;
• katta yoshdagilarni o‘qitish va ularga ta’lim berish;
• jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bolalar (shaxslar) uchun inklyuziv ta’lim;
• eksternat tartibidagi ta’lim-o‘quv dasturlarini mustaqil ravishda o‘zlashtirishni o‘z ichiga olib, uning yakunlari bo‘yicha ta’lim oluvchilardan davlat ta’lim muassasalarida yakuniy va davlat attestatsiyalaridan o‘tish;
• mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida kadrlar tayyorlash. Ikkinchidan, Vazirlar Mahkamasi, Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi (Ta’lim inspeksiyasi), Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligi, shuningdek soha vazirliklari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining vakolatlari tafsilotlari bilan aniqlashtirildi. Uchinchidan, ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarining huquqiy maqomiga ko‘proq etibor qaratilgan:
• ta’lim tashkilotlari – ularni tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish, ustavga talablar;
• pedagogik xodimlar, ta’lim oluvchilar, ularning ota-onalari va boshqa qonuniy vakillari – huquqlar, majburiyatlar va kafolatlar bo‘yicha. Ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarini ijtimoiy himoya qilish chora-tadbirlari belgilangan. to‘rtinchidan, davlat ta’lim standartlari va talablari, o‘quv jarayoniga o‘quv rejalari va dasturlarini, ta’lim sohasiga eksperimental va innovatsion faoliyat ta’limni joriy etish bilan bog‘liq masalalar tartibga solingan.
O‘qishga qabul qilish, jumladan maqsadli qabul qilish mexanizmi bayon etilgan; beshinchidan, davlat tomonidan tartibga solish va nazorat qilish dastaklari reglamentlangan: a) birinchilarga quyidagilar kiradi:
• nodavlat ta’lim tashkilotlarining faoliyatini litsenziyalash – litsenziyalar Ta’lim inspeksiyasi tomonidan cheklanmagan muddatga, har bir ta’lim turi uchun alohida beriladi;
• ta’lim tashkilotlarini attestatsiyadan va davlat akkreditatsiyasidan o‘tkazish – Ta’lim inspeksiyasi tomonidan 5 yil muddatga amalga oshiriladi. Bunda nodavlat ta’lim tashkilotlari litsenziya olingan kundan e’tiboran 5 yil davomida akkreditatsiyadan o‘tgan deb hisoblanadi, bu muddat tugagach, ushbu attestatsiya va akkreditatsiyadan o‘tkaziladi. Davlat akkreditatsiyasidan o‘tgan tashkilotlar maxsus reestrga kiritiladi, bu haqdagi ma’lumotlar Ta’lim inspeksiyasining saytiga joylashtiriladi;
• xorijiy davlatda 1992 yil 1 yanvardan keyin olingan ta’lim to‘g‘risidagi hujjat tan olish, shuningdek ta’lim sohasidagi rasmiy hujjatlarga apostil qo‘yish. Tan olish va apostil qo‘yish ham Ta’lim inspeksiyasi vakolatiga kiradi;
b) Ta’lim inspeksiyasi quyidagilarga haqli:
• nodavlat ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayonining sifatini nazorat qilish va monitoringini amalga oshirish – biznes-ombudsmanni xabardor qilgan holda;
• ta’lim tashkilotlari tomonidan berilayotgan ta’limning mazmuni va sifati ta’lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga nomuvofiqligini aniqlagan hollarda – ularni bartaraf etish yuzasidan ularga taqdimnomalar kiritish. Taqdimnoma bajarilmagan 138 taqdirda - ta’lim tashkilotining davlat akkreditatsiyasi to‘g‘risidagi sertifikatini bekor qilish¹².
• Yuqoridagi o’zgarishlardan talim to’grisidagi qonunning mohiyatini anglab olish mumkin. Qonunga muvofiq, taʼlim turlari quyidagilardan iborat:
Umumiy oʼrta taʼlim I–XI sinflarni oʼz ichiga oladi. O‘rta maxsus taʼlim akademik litseylarda 9 yillik tayanch o‘rta taʼlim asosida 2 yil mobaynida amalga oshiriladi. Professional taʼlim boshlangʼich, o‘rta va o‘rta maxsus professional taʼlim darajalariga ajratiladi. Boshlang‘ich professional taʼlim kasb-hunar maktablarida IX sinf bitiruvchilari negizida kunduzgi taʼlim shaklida 2 yillik integratsiyalashgan dastur asosida bepul amalga oshiriladi. O‘rta professional taʼlim kollejlarda davlat buyurtmasi yoki to‘lovshartnoma asosida davomiyligi 2 yilgacha boʼlgan kunduzgi, kechki va sirtqi taʼlim shakllari bo‘yicha amalga oshiriladi. Oliy taʼlimdan keyingi taʼlimni oliy taʼlim va ilmiy tashkilotlarda olish mumkin. Oliy taʼlimdan keyingi taʼlim doktorlik dissertatsiyasini tayyorlash va himoya silish matssadida mutaxassislikni chuqur oʼrganishni va ilmiy izlanishlar olib borishni nazarda tutadigan tayanch doktorantura, doktorantura va mustaqil maktabgacha taʼlim va tarbiya; umumiy o‘rta va o‘rta maxsus taʼlim; professional taʼlim; oliy taʼlim; oliy taʼlimdan keyingi taʼlim; kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish; maktabdan tashqari taʼlim.
Qonunga ko‘ra, davlat oliy taʼlim, o‘rta maxsus, professional taʼlim muassasalari va ularning filiallari, shuningdek davlat ishtirokidagi oliy, o‘rta maxsus, professional taʼlim tashkilotlari va ularning filiallari Prezident yoki hukumat qarorlari bilan tashkil etiladi.Nodavlat taʼlim muassasalarini tashkil etish ularning taʼsischilari tomonidan amalga oshiriladi. Nodavlat taʼlim tashkilotlariga litsenziya Taʼlim sifatini nazorat qilish davlat inspektsiyasi tomonidan beriladi. Taʼlim tashkilotlariga o‘qishga qabul qilish barcha talabgorlar uchun taʼlim olishga doir teng imkoniyatlarning taʼminlanishi printsipi asosida amalga oshiriladi, shaxslarning ayrim toifalari bundan mustasno, ularga qonun hujjatlariga muvofits imtiyozlar berilishi mumkin.
Taʼlim tashkilotlari talabgorlarni va (yoki) ularning ota-onasini yoki boshqa qonuniy vakillarini ustav, litsenziya (nodavlat taʼlim tashkilotlari uchun), davlat akkreditatsiyasi to‘g‘risidagi sertifikat, o‘quv dasturi hamda taʼlim faoliyatini tartibga soluvchi boshqa hujjatlar, taʼlim oluvchilarning huquqlari va majburiyatlari bilan tanishtirishi shart. Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari boʼlgan bolalar o‘qishga o‘z ota-onasining ishlab chiqarishdan ajralgan holda taʼlim olish (kunduzgi); ishlab chiqarishdan ajralmagan holda taʼlim olish (sirtqi, kechki, masofaviy); dual taʼlim; oilada taʼlim olish va mustaqil taʼlim olish; katta yoshdagilarni oʼqitish va ularga taʼlim berish; inklyuziv taʼlim; eksternat tartibidagi taʼlim; mudofaa, xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish faoliyati sohasida kadrlar tayyorlash. 140 yoki boshqa qonuniy vakillarining roziligiga va tibbiy-psixologik-pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan qabul qilinadi. Аyrim taʼlim tashkilotlariga (oliy taʼlim muassasalariga, akademik litseylarga, Prezident, ijod, ixtisoslashtirilgan maktablar va boshqalarga) o‘qishga qabul qilish tanlov asosida amalga oshiriladi. Davlat oliy taʼlim va professional taʼlim muassasalariga oʼqishga qabul qilish davlat granti va (yoki) tulov-shartnoma asosida amalga oshiriladi.
Chet ellik fuqarolarni O‘zbekistonning davlat taʼlim muassasalariga qabul qilish to‘lovshartnoma asosida (bundan davlat granti ajratilgan dollar mustasno) amalga oshiriladi. Davlat taʼlim muassasalariga o‘qishga qabul qilish tartibi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Nodavlat taʼlim tashkilotlariga o‘qishga qabul qilish tartibi ushbu taʼlim tashkilotlari tomonidan belgilanadi. Oliy taʼlim muassasalariga davlat granti asosida o‘qishga qabul qilish parametrlari Prezident tomonidan belgilanadi. Oliy taʼlim muassasalariga oʼqishga qabul qilish imtiyozli kontingent uchun qo‘shimcha qabul parametrlari belgilandi. Shuningdek, mazkur Qonun bilan 1997-yil 29-avgustdagi «Taʼlim to‘g‘risida»gi hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida»gi Qonunlar o‘z kuchini yo‘qotdi¹³.
2016-2020-yillarda ilm-fan va innovatsion ishlanmalarni takomillashtirish sohasidagi islohotlar yangi bosqichga ko‘tarildi. Respublikada ilmiy va innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil 29- noyabrdagi «O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish to‘g‘risida»gi Farmoni qabul qilindi. Ushbu vazirlik O‘zbekiston Respublikasini innovatsion va ilmiy-texnik rivojlantirish sohasida jamiyat va davlat hayotini har tomonlama rivojlantirishga, mamlakatning intellektual va texnologik salohiyatini oshirishga qaratilgan yagona davlat siyosatini amalga oshiruvchi davlat boshqaruvi organi hisoblanadi¹⁴. 2017-2019- yillar davomida innovatsion rivojlanish va novatorlik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi tomonidan hozirgi kunga qadar 21 nafar yosh olimlarning xorij mamlakatlariga ilmiy stajirovkalari tashkillashtirildi. Jalb qilingan xorijiy yuqori malakali olim va mutaxassislarning xarajatlarini moliyalashtirishga 17,0 ming AQSh dollari hamda 70 mln. so‘m miqdorida mablag‘ yo‘naltirildi. Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondiga 117 turdagi jami 158,1 mln. so‘mlik (20,1 ming AQSH dollari) noyob qo‘lyozma va tarixiy manbalar mazkur qo‘lyozma egalari – jismoniy shaxslardan xarid qilindi. 2018- yil 20-avgustda yosh olimlar uchun qisqa muddatli ilmiy stajirovkalarga yuborish maqsadida tanlov e’lon qilindi, 8 nafar yosh olim tanlovdan muvafaqqiyatli o‘tdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018- yil 19- apreldagi PQ3674-son qaroriga muvofiq «Yuqori texnologiyalar o‘quv-eksperimental markazi» davlat korxonasi Innovatsion rivojlanish vazirligi huzuridagi davlat ilmiy muassasasi shaklidagi Ilg‘or texnologiyalar markaziga aylantirildi. Ilmiy va innovatsion loyihalarini tijoratlashtirishni qo‘llab-quvvatlash maqsadida Ilg‘or texnologiyalar markazi bazasida innovatsion start-ap akseleratori va inkubator tashkil etilib, faoliyat ko‘rsatmoqda. Hozirgi kunda 25 startap jamoalar o‘z faoliyatini boshlash uchun uchun maxsus o‘quv treninglaridan o‘tmoqdalar. Hozirgi vaqtda markazda jami 2,7 mlrd. so‘mlik 18 ta loyiha (fundamental, amaliy, innovatsion va yosh olimlar) amalga oshirilmoqda¹⁵.
Mamlakat uchun ilm-fan sohasidagi ustuvor yo‘nalishlarni aniq belgilab olish, har yili ilm-fanning bir nechta ustuvor yo‘nalishini rivojlantirishdir. Ayniqsa, joriy yilda matematika, kimyo-biologiya, geologiya kabi yo‘nalishlarda fundamental va amaliy tadqiqotlarni faollashtirib, olimlarga barcha shart-sharoitlar yaratib berilishi, ilm-fan sohasida fundamental va innovatsion tadqiqotlar uchun maqsadli grant mablag‘larini ajratish mexanizmini, tubdan qayta ko‘rib chiqish kerakligi qayd qilindi. Har bir oliy ta’lim va ilmiy-tadqiqot dargohining nufuzli chet el universitetlari va ilmiy markazlari bilan hamkorligi yo‘lga qo‘yildi. Davlatimiz rahbarining 2018-yil 25-sentyabrdagi Farmoni bilan Vazirlar Mahkamasi huzurida «El-yurt umidi» jamg‘armasi tashkil etildi. Ushbu jamg‘arma chet ellarda faoliyat ko‘rsatayotgan salohiyatli vatandosh olimlar, mutaxassislar va ekspertlarni O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarga faol jalb etishga, shuningdek iqtidorli yoshlarning rivojlangan mamlakatlarda ta’lim olishi, etakchi xalqaro institutlar hamda xorijiy tashkilotlarda malaka oshirishiga ko‘maklashadi.
2018-yilda «El-yurt umidi» jamg‘armasi tomonidan 700 dan ziyod olimlar, professor-o‘qituvchilar chet elga ilmiy izlanish va malaka oshirish uchun yuborildi. 2018-yilda ilk bor xalqaro tajribalar asosida oliy ta’lim muassasalarining milliy reytingi yaratildi, ta’lim va ilmiy tadqiqot jarayonlari tahlil qilindi. Joylardagi o‘qituvchilarga bo‘lgan ehtiyojni qoplash uchun Toshkent viloyatida Chirchiq davlat pedagogika instituti tashkil etildi. Bundan tashqari, 15 ta oliy ta’lim muassasasida tashkil etilgan maxsus sirtqi bo‘limlarda o‘rta maxsus ma’lumotga ega bo‘lgan 5 mingdan ortiq pedagoglar uchun oliy ma’lumot olish imkoniyati yaratildi. Ta’lim tizimidagi innovatsiya va kreativ yondashuvlar asosida Muhammad Xorazmiy va Mirzo Ulug‘bek nomlari bilan ataladigan, aniq fanlar chuqur o‘qitiladigan maxsus maktablar tashkil etildi. Oliy ta’lim tizimini yanada takomillashtirish borasida ham ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda.
Jumladan, 2017-2021 yillarda oliy ta’lim tizimini kompleks rivojlantirish dasturi qabul qilindi. 2018-yilda yurtimizda xalqaro talablarga javob beradigan oliy ta’lim tizimini yaratish bo‘yicha keng qamrovli ishlar qilindi. 2018-yilda mamlakatimizda jami 13 ta yangi oliy ta’lim muassasasi, jumladan, Samarqandda «Ipak yo‘li» turizm xalqaro universiteti, Rossiya Federal davlat avtonom oliy ta’lim muassasasi «Milliy texnologik tadqiqotlar universiteti»ning Olmaliq shahridagi filiali, Toshkent shahrida Janubiy Koreyaning Puchon universiteti filiali, Hindistonning «Amith» universiteti filiali va bir qancha xususiy oliy ta’lim muassasalari faoliyat boshladi. 2018- yil 18–19 oktyabr kunlari birinchi marotaba «Yangi iqtisodiyot uchun yangi kadrlar» mavzusida O‘zbekiston – Rossiya ta’lim forumi o‘tkazildi. Unda Rossiyaning etakchi oliy ta’lim muassasalarining 80 dan ortiq rektori ishtirok etishdi. Ushbu forum yakunida rossiyalik hamkorlar bilan ta’lim va ilmiy faoliyatga oid 114 ta shartnoma hamda bitimlar imzolandi.
Jumladan, O‘zbekistonda Rossiyaning 6 ta nufuzli oliy ta’lim muassasasi filiali va 2 ta fakultet ochilishi, 52 ta qo‘shma ta’lim dasturi joriy etilishi nazarda tutildi. Har bir kelishuv bo‘yicha yo‘l xaritalari ishlab chiqilgan. O‘zMU, BDU, FarDU, O‘z FA va boshqa O‘zbekiston oliy o‘quv yurtlari va ilmiy muassasalari Rossiya oliy ta’lim muassasalari bilan bitimlar imzoladi. «Vernadskiy – Ulug‘bek» loyihasi bo‘yicha qo‘shma ilmiy maktablar yaratildi. Vernadskiy universiteti ilmiy-ma’rifiy konsorsiumlari bilan 2019–2021-yillarda madaniy-gumanitar sohada hamkorlik dasturi imzolandi. Prezidentimizning 2018-yil 5-iyundagi «Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori oliy ta’lim tizimidagi mavjud muammolarni bartaraf etish, ta’lim sifatini yanada yuksaltirishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. Yangi tashkil etilgan institut va filiallar hisobidan yurtimizdagi oliy ta’lim muassasalari soni 81 taga, hududlardagi filiallar 15 taga, xorijiy universitetlar filiallari 7 taga etdi. Shular qatorida Olmaliq shahrida Moskva po‘lat va qotishmalar institutining, Toshkent shahrida esa AQShning Vebster universitetining filiallarini tashkil etish bo‘yicha kelishuvlarga erishilganini ta’kidlash lozim.
Hozirgi kunga kelib, O‘zbekistonda 95 ta mahalliy va 21 ta xorijiy –jami 116 ta oliy ta’lim muassasasi faoliyat ko’rsatmoqda. 2020- yilda qabul parametrlari 2017- yilga nisbatan 2,5 barobarga oshdi, jumladan, ishlab chiqarish-texnik soxasida 73%, sog‘liqni saqlash sohasida 77%, pedagogika sohasida 89%, qishloq va suv xo‘jaligi sohasida 52%ga oshirildi. Natijada, yoshlarni oliy ta’lim bilan qamrab olish darajasi 2017-yildagi 9 foizdan 25 foizga etkazildi. Oliy ta’lim muassasalariga talabalarni qabul qilishda shaffof, ochiq tizim joriy etildi. Magistraturada qabul ko‘rsatkichlari tabiiy va muxandis-texnik, shuningdek, matematika soxalari mutaxassisliklari bo‘yicha to‘liq davlat granti asosida belgilandi hamda qabul parametrlari 2 barobarga oshirildi. Respublika oliy ta’lim muassasalarida 22 ta xorijiy davlatlar (AQSh, Germaniya, Rossiya, Belarus, Gollandiya, Isroil, Italiya, Finlyandiya, Fransiya, Chexiya, Xitoy, Hindiston, Koreya Respublikasi va b.) ning 1 etakchi oliy ta’lim muassasalari bilan hamkorlikda qo‘shma ta’lim dasturlari doirasida 83 ta 143 ta’lim yo‘nalishlari va 64 ta mutaxassisliklar bo‘yicha kadrlar tayyorlash yo‘lga qo‘yildi.
Respublikamizda 2020-2021-o‘quv yilidan boshlab 725 ta mutlaqo yangi professional ta’lim muassasalari faoliyati yo‘lga qo‘yildi. So‘nggi yillarda respublikamizda 52 ta yangi oliy ta’lim muassasalari, jumladan, 18 ta xorijiy oliy ta’lim muassasalarining filiallari, 9 ta nodavlat oliy ta’lim muassasalari faoliyati yo‘lga qo‘yilib, oliy ta’lim muassasalari soni 129 taga etdi. Iqtisodiyot tarmoqlari uchun kadrlar tayyorlash soxasini yanada kengaytirish maqsadida yangi 117 ta ta’lim yo‘nalishlari hamda 133 ta mutaxassisliklar bo‘yicha kadrlar tayyorlash yo‘lga qo‘yildi, sirtqi va kechki ta’lim shakllari joriy etildi. Oliy ta’lim muassasalarida iqtisodiyotning real sektoridagi talab va ehtiyojdan kelib chiqib, sirtqi va kechki bo‘limlar tashkil qilindi. Qolaversa, Samarqand veterinariya meditsinasi instituti, O‘zbekiston jurnalistikasi va ommaviy kommunikatsiyalar universiteti tashkil etildi. Ushbu sa’yi harakatlar oliy ta’lim qamrovini kengaytirishda, oliy ma’lumotlilar sonini oshirishda katta ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Ushbu yo‘nalishda shuningdek 2019-yildan boshlab ilk bor abiturientlarning bir yo‘la 3 ta OTM ga, 2020- yildan boshlab 5 ta OTM ga hujjat topshirish tizimi joriy qilindi, 2018 hamda 2019-yillarda o‘tkazilgan qabul jarayonlari shaffof, adolatli tarzda tashkil qilindi, natijada haqiqiy bilimi bo‘la turib, bir necha yillar o‘qishga kira olmagan abiturientlarga keng imkoniyatlar yaratdi. Sohada mavjud bo‘lgan korrupsiya tizimiga barham berildi. Ammo bu borada oldimizda ulkan vazifalar turganligini barchamiz chin yurakdan his qilmog‘imiz lozim.
Davlatimiz rahbarining 2020-yil 24-yanvarda Oliy Majlsiga Murojaatnomasida qayd etilganidek, oliy ta’lim muassasalari qabul kvotasi qamrovini umumta’lim maktablari bitiruvchilariga nisbatan 25 foizga va 2021-yilda 50, 60 % ga etkazildi. Vaholanki, ushbu ko‘rsatkich Rossiyada 74 foiz, Koreya Respublikasida 96 foizdir. Kelgusida qizlar uchun alohida grantlar ham ajratiladi. Xotin-qizlar Qo‘mitasiga ushbu grantlar acosida o‘qitishga nomzodlarni tanlash va saralash mezonlari ishlab chiqish vazifasi yuklatilgan edi, bu bajarildi. Prezident alohida urg‘u bergan masala bu, oliy ta’lim muassasalariga kirish imtihonlarini optimallashtirish, o‘qishga kirish jarayonlarini soddalashtirishga, oliy o‘quv yurtlarida chinakam bilim va tarbiya olishga qaratishdir. Shuningdek, «...ona tili bo‘yicha bilimni baholashning milliy test tizimini yaratish lozim. Yoshlar istalgan vaqtda imtihon topshirib, tegishli guvohnoma olsa, o‘qishga kirayotgan paytda ona tili bo‘yicha qayta sinovdan o‘tishga hech qanday ehtiyoj qolmaydi. Oliy ta’lim standartlari xorijiy tajriba asosida takomillashtiriladi, ta’lim yo‘nalishlari va o‘qitiladigan fanlar qayta ko‘rib chiqiladi. Mutaxassislikka aloqasi bo‘lmagan fanlar soni 2 barobar qisqartiriladi», dedi Prezident o‘z Murojaatnomasida.
Sohaning strategik yo‘nalishi sifatida 2020-yildan boshlab pedagogik ta’limning 6 ta yo‘nalishi bo‘yicha, o‘qish muddati 3 yil qilib belgilanadi, 10 ta oliy ta’lim muassasasi o‘zini o‘zi mablag‘ bilan ta’minlashga o‘tdi. Ilm fan grantlari kelgusida 2 barobar ko‘paytirilib, poytaxt Toshkent shahrida va viloyat 144 markazlarida zamonaviy infratuzilmaga ega «Ayti Prak» lar barpo etilayotgani ijobiy holatdir. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun «Raqamli O‘zbekiston - 30» dasturi ishlab chiqilishi belgilandi. Shuningdek geologiya sohasining ilmiy tadqiqot,ishlab chiqarish va boshqa vazifalari bilan uzviy bog‘lagan holda,yuqori malakali va zamonaviy fikrlovchi oliy ma’lumotli kadrlarni xalqaro ta’lim standartlariga muvofiq tayyorlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 9-iyundagi qaroriga muvofiq Geologiya fanlari universiteti tashkil etildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi Farmonida mamlakatimizdagi kamida 10 ta oliy ta’lim muassasasini xalqaro e’tirof etilgan tashkilotlar (Quacquarelli Symonds World University Rankings, Times Higher Education yoki Academic Ranking of World Universities) reytingining birinchi 1000 ta oliy ta’lim muassasalari ro‘yxatiga, shu jumladan O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini birinchi 500 ta o‘rindagi oliy ta’lim muassasalari ro‘yxatiga kiritish vazifasi belgilab berildi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Quacquarelli Symonds (QS) hamda Times Higher Eduducation (THE) reyting agentliklari bilan respublika oliy ta’lim muassasalarini xalqaro reytinglarga kirishga tayyorlash bo‘yicha hamkorlik aloqalarini yo‘lga qo‘yib, ular bilan doimiy maslahatlar, tahliliy seminarlar, har bir oliy ta’lim muassasasiga metodik yordam, ilmiy faoliyat samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilmokda.
Xulosa
Bugungi kunda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Niderlandiyaning «Elsevier» kompaniyasi bilan hamkorlikda «Ilm-fan - 2020» milliy rivojlanish dasturini amalga oshirmoqda. Dasturning maqsadi professor-o‘qituvchilarning ilmiy tadqiqot faoliyati samaradorligini oshirish, jaxon ta’lim resurslari, zamonaviy ilmiy adabiyotlarning elektron kataloglari va ma’lumotlar bazalariga kirish imkoniyatlarini yanada kengaytirishdan iborat. Yuqoridagi xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik natijasida Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti Quacquarelli Symonds (QS) agentligining Sharqiy Evropa va Markaziy Osiyo universitetlari 2019- yilgi reytingida qayd etilgan ilk O‘zbekiston oliy ta’lim muassasasi sifatida e’tirof etildi. Shuningdek, jahon universitetlarining Times Higher Education -Impact Rankings - 2020 reytingida respublika oliy ta’lim muassasalaridan uchtasi: Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti, Toshkent tibbiyot akademiyasi, O‘zbekiston Milliy universiteti ilk marotaba qayd etildi.
2020-yil 16-dekabr kuni dunyo universitetlari reytingini belgilovchi Quacquarelli Symonds (QS) reyting agentligi 2021-yil uchun Rivojlanuvchi Evropa va Markaziy Osiyo universitetlari reytingini e’lon qildi. Unda O‘zbekistonning bir yo‘la 4 ta oliy ta’lim muassasasi: Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash muxandislari instituti, O‘zbekiston Milliy universiteti, Samarqand davlat uni-versiteti, Toshkent davlat texnika universiteti qayd etildi. 2021-yil Toshkent davlat yuridik universiteti TOP-500 ta universitetlari ro‘yxatiga kirdi.Ushbu reytingda TDYU dunyoning 94 mintaqa va davlatlaridan qatnashgan minglab universitetlar orasida 401 o‘rinni egalladi. Malakali kadrlarga bo‘lgan talabdan kelib chiqib, bugungi kunda ta’lim to‘g‘risidagi Qonunning yangi tahriri qabul qilindi. Unda mamlaktimizda mustaqillik yillari ta’lim sohasida amalga oshirilgan islohatlar va undagi ayrim kamchilik va nuqsonlarni tanqidiy tahlil etgan holda bu tizimda o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Oily o‘quv yurtlarida ta’lim sifatini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqildi. Fanlarni optimallashtirish yo‘lidan borilmoqda.
2017-yil 29-dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezedentining «Ozbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining haqiqiy a’zolarini tasdiqlash to‘g‘risida»gi Farmoni imzolandi. Fanlar akademiyasi haqiqiy a’zoligiga oxirgi saylovlar 1995-yilda o‘tkazilgan edi. Shundan buyon bu masala e’tibordan chetda qolib kelgani, mazkur Farmonning tarixiy ahamiyatini ko‘rsatib turibdi. O‘tgan yillar mobaynida akademiklarning soni ikki martadan ko‘proq qisqardi va 2017-yil dekabr oyiga kelib akademiyaning atigi 63 nafar haqiqiy a’zosi qolgan edi. Davlatimiz rahbarining topshiriqlari ijrosi doirasida qisqa vaqt ichida ilmiy tadqiqot faoliyatining normativ-huquqiy bazasi va moliyalashtirish mexanizmlarini yanada takomillashtirish, moddiy-texnik salohiyatini mustahkamlash va samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan maqsadli kompleks chora-tadbirlar izchil ravishda amalga oshirilmoqda.
Bu jarayonda Fanlar akademiyasi alohida o‘rin tutadi. 9 ta ilmiy tadqiqot muassasi Fanlar akademiyasi tarkibiga qaytarildi, qator ilmiy tashkilotlar qayta tashkil etildi, Fanlar akademiyasining fan yo‘nalishi bo‘yicha 3 ta bo‘limi va Navoiy bo‘limi tashkil etildi, O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha Jamoatchilik kengashi faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Farmonga muvofiq, akademiyaning Hay’ati va faoliyat ko‘rsatayotgan haqiqiy a’zolari tavsiyasiga ko‘ra, Fanlar akademiyasining 32 nafar yangi haqiqiy a’zosi tasdiqlandi. Akademiklar qatoridan fizika-matematika, kimyo, biologiya, texnika, qishloq xo‘jaligi, tarix, iqtisodiyot, filologiya, huquqshunoslik, pedagogika, tibbiyot fanlari hamda san’atshunoslik sohalarida ko‘zga ko‘ringan, muhim mezonlar bo‘yicha ko‘p bosqichli saralashdan muvaffaqiyatli o‘tgan olimlar o‘rin oldi.