Mavzu: mustaqillikdan so’ng ommaviy bayramlarni tashkil etish

mavzu:MUSTAQILLIKdan so’ng ommaviy bayramlarni tashkil etish
Reja: 
1. Mustaqillik arafasida o‘zbek madaniyati ahvoli.
2. Ma’naviy madaniyat va uning muhim jabhasi – musiqa san’ati. Milliy qo‘shiqchilik ko‘rik-tanlovlari.Milliy-madaniy aloqalar. Madaniy merosimizga munosabat.
3. Mustaqillik yillarida buyuk ajdodlarimizga atab qurilgan obidalar. Muzeylarning bugungi asosiy vazifasi. Xunarmandchilik, «Xunarmand» Respublika uyushmasi. Tarixiy obidalarni tiklash.
4. Adabiyot. Me’morchilik. Amaliy bezak san’ati. Tasviriy san’at. An’anaviy musiqa sa’ati. Teatr va kino.
Mustamlakachilik va mustabid tuzum davrida madaniyatimiz katta zarar ko‘rdi. Ayniqsa kommunistik mafkura maddohlari xalqimiz madaniyatini yo‘q qilishga zo‘r berdilar. O‘zbek xalqi katta yo‘qotishlarga qaramasdan o‘zligini, o‘z milliy madaniyatini saqlab qola bildi. Ma’naviy madaniyati yuksak, uning ildizlari baquvvat xalqning ijtimoiy ongidan shu xalq mada­niyatini hech qachon tamomila yo‘q qilish mumkin emas. Demak madaniy merosni tiklash, uni yanada yuksak darajaga ko‘tarish uchun imkoniyat saqlab qolingan edi.
Mustaqillik davrida milliy adabiyot, san’at, teatr rivoj topdi, madaniy aloqalar kengaydi, madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyati takomillashdi, muzeylarning ijtimoiy-ma’rifiy ahamiyati oshdi. Zero, yuksak ma’naviyatli jamiyat qurish va jahon hamjamiyatiga kirib borish ko‘p jihatdan ma’naviy madaniyatning taraqqiyoti va mustahkamlanishiga bog‘liqdir.
O‘zbekistonning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishi natijasida ma’naviy madaniyatning muhim jabg‘asi bo‘lgan musiqa san’ati ham jadval rivoj topa boshladi, zero tabiatan nozik ta’b, san’atsevar va san’at ahliga talabchan o‘zbek xalqining musiqasi keng ko‘lamli ma’naviyat ko‘zgusidir. Sho‘rolar davrida asosan mafkuraviy qurolga aylangan mazkur san’at turi erkinlik yo‘liga kirdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 31 dekabrdagi «Respublikada musiqiy ta’lim, madaniyat va san’at o‘quv yurtlarining faoliyatini yaxshilash to‘g‘risida»gi Farmoniga ko‘ra ularga 6,5 mingta musiqa asboblari va turli xil texnik jihozlar ajratilgan. Respublikamiz Prezidentining 1997 yil 8 fevraldagi «Milliy raqs va xoreografiya san’atini rivojlantirish to‘g‘risida»gi Farmoni va Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 21 fevraldagi Qarori «O‘zbeknavo» va «O‘zbekraqs» birlashmalarining moddiy texnik negizini mustahkamlashga yordam berdi.
O‘zbekiston hukumati xalqimizning milliy qo‘shiqchilikka bo‘lgan ijtimoiy ehtiyojini e’tiborga olib milliy ruhdagi, xalqning ko‘ngliga yaqin musiqa asarlarini yaratishga bo‘lgan qiziqishni doimo rag‘batlantirdi.
Istiqlolniig dastlabki kunlaridanoq musiqa san’ati bo‘yicha qator ko‘rik-tanlovlar o‘tkazila boshlandi. Xususan, 1992 yili Toshkent shahrida tanbur, sato, qo‘shnay, surnay va boshqa milliy soz ijrochilarining «Asrlarga tengdosh navolar» deb nomlangan respublika ko‘rik tanlovi, aprel oyida Toshkent viloyatida havaskor qo‘g‘irchoq teatrlari jamoalarining ko‘rik-tanlovi, shuningdek, mashhur san’atkorlar Jo‘raxon Sultonov, Saidjon Kalonov, Komiljon Jabborov, Nabijon Hasanov, Komiljon Otaniyozov, Faxriddin Sodiqov, Janak Shomuratovlarning asarlari ijrochilarining «Boqiy ovozlar» deb nomlangan ko‘rik-tanlovlari o‘tkazildi. Shu yili Xorazm viloyatida folklor jamoalarining, askiya, qiziqchi va masxarabozlarning Qo‘qonda o‘tkazilgan IX an’anaviy ko‘rik tanlovi, lapar, yalla ijrochilarining Toshkent shahrida o‘tkazilgan XI an’anaviy ko‘rik tanlovi milliy san’atimiz rivojiga katta hissa bo‘lib qo‘shildi.
Mamlakatimiz hukumati qo‘shiqchilik san’atidan mustaqillikning ma’naviy zaminlarini mustahkamlashda ham unumli foydalanishga e’tiborni kuchaytirdi. Shu maqsadda 1995 yil dekabrda «O‘zbekiston - Vatanim manim» mavzuidagi qo‘shiqlar ko‘rik-tanlovi e’lon qilindi. Tanlov natijasida yuzlab yangi qo‘shiqlar yaratildi, u xalq orasidan chiqqan ko‘plab iste’dodli san’atkorlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
«O‘zbekiston - Vatanim manim» qo‘shiq ko‘rik-tanlovining 1996 yil mart oyida bo‘lib o‘tgan birinchi bosqichida 54 mingdan ortiq san’atkorlar ishtirok etdi, 10 mingdan ortiq yangi musiqiy asarlar yaratildi.
Bularning barchasini e’tiborga olib, 1996 yil avgustda «O‘zbekiston - Vatanim manim» qo‘shiq bayrami xaqida» maxsus farmon qabul qilindi. Farmonda fuqarolar qalbida muqaddas Vatan tuyg‘usini tarbiyalovchi yuksak badiiy saviyadagi musiqa asarlari va qo‘shiqlarning yaratilishiga keng imkoniyat yaratish maqsadida har yili avgust oyining uchinchi yakshanbasi «O‘zbekiston - Vatanim manim» qo‘shiq bayrami kuni, deb belgilab qo‘yildi. Ayni paytda, xalqimizning qo‘shiqchilik san’atiga bo‘lgan katta qiziqishini e’tiborga olib, Madaniyat ishlari vazirligi huzurida «O‘zbeknavo» gastrol-konsert birlashmasi tashkil etildi.
Natijada, mazkur ko‘rik-tanlov hozirda ommaviy tus oldi, unda nafaqat o‘zbek milliy, balki mamlakatimizda istiqomat qilayotgan boshqa barcha xalqlar vakillarining erkin ijod qilishi, o‘z san’atlarini namoyish etish imkoniyati yara­tildi. Professional va xalq badiiy ijodiyoti asosida san’atning qo‘shiqchilik turiga teng e’tibor berilishi, ularning uyg‘un rivojlanishiga sharoit yaratilishi tufayli mazkur san’­at turi yanada rivoj topmoqda. 
Dunyoni kuy, qo‘shiqsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Aks holda, qalblarimizni mudhish bir sukunat ezib yuborgan bo‘lardi. Tabiatdagi hamma narsada xonish bor: qushlar chug‘uri, yomgirning shivalab yog‘ishi, barglarning shitirlashi... Musiqa esa butunlay boshqa bir dunyo. Unda yomg‘ir shiviri, suvning shovillashi ham kuy yordamida aks ettirilishi mumkin. Biz esa bu ohanglardan goho quvonamiz, goho xomush tortamiz.
Musiqaning kishi ruhiy xolatiga ta’siri beqiyos. Uni xuddi atirgul iforidan paydo bo‘lgan hisga qiyoslash mumkin. Zero, hid ham tovushsiz musiqadir, deya ta’riflagan edi Abu Nasr Forobiy. Shuningdek, musiqada davrning muhim chizgilari o‘z aksini topadi. Shu bois musiqa san’ati erishgan yutuqlarga qarab, malum bir davrda insoniyat qozongan muvaffaqiyatlar haqida tasavvurga ega bo‘lish mumkin.
Shuning uchun ham bugungi kunda insonga ruhiy madad berish, uni ma’naviy jihatdan tarbiyalash vositasi bo‘lgan musiqa sanati rivojiga yurtimizda katta ahamiyat berilmokda. San’at, ayniqsa, musiqa san’ati qalbga ma’naviy, estetik zavq beradi, yoshlarning ma’naviy, ruhiy ehtiyojini qondiradi.
Bu fikrni hurmatli prezidentimiz ham „Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch“ asarlarida ta’kidlab o‘tganlaridek: „Eng muhimi, bugungi kunda musiqa san’ati navqiron avlodimizning yuksak ma’naviyat ruhida kamol topishida boshqa san’at turlariga qaraganda qo‘proq va kuchliroq ta’sir ko‘rsatmoqda“.
San’at nafaqat madaniy hordiq beradi, balki kishilarni ruhlantirib, kuch-quvvat baxsh etib, orzu-maqsadlar sari yetaklaydi, agar yetuk bilim sohiblari tomonidan yaratilgan san’at asari o‘zining haddi a’losiga ko‘tarilsa. musiqa nafaqat kuylovchi hissiyot, balki kuylovchi g‘oyaga aylanadi.
Darhaqiqat Prezidentimiz ta’kidlab o‘tganlaridek, „Insonning ruhiy kamoloti haqida gapirar ekanmiz, albatta, bu maqsadga musiqa san’atisiz erishib bo‘lmaydi... Musiqa sadolari qaysi xalq yoki millat vakillari tomonidan ijro etilmasin, eng ezgu, yuksak va nozik insoniy kechinmalarni ifoda etadi“^[2].
1998 yil 26 martda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning «O‘zbekiston teatr san’atini rivojlantirish to‘g‘risida»gi Farmoni e’lon qilindi. Unga binoan, O‘zbekiston tomosha san’atining ko‘p asrlik an’analarini o‘rganish, boyitish va targ‘ib qilish, teatr san’atini har tomonlama rivojlantirish, uning moddiy bazasini yanada mustahkamlash, mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy islohotlarni amalga oshirishda teatr arboblarining faol qatnashishini ta’minlash, respublika Madaniyat ishlari vazirligi teatr tashkilotlari negizida va teatr arboblari uyushmasida badiiy zamonaviy sahnabop asarlar yaratish maqsadida Madaniyat ishla­ri vazirligi tizimida va teatr ijodiy xodimlari uyushmasi qoshida «O‘zbekteatr» ijodiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi.
Teatr san’atini rivojlantirish yo‘lida 1998 yil noyabr oyida o‘tkazilgan «Xumo» xalqaro yoshlar teatrlarining festivali alohida ahamiyat kasb etdi. Ushbu festivalda O‘zbekiston va Isroil davlatlarining eng yaxshi teatr jamoalari ishtirok etdilar. Mazkur festival doirasida 32 ta spektakl namoyish etildi, ularni 20 mingdan ortiq tomoshabin tomosha qildi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning xalqaro miqyosdagi madaniy aloqalari kengayib bordi. Milliy teatr san’atimiz sohasidagi ilg‘or yutuqlar chet ellarda namoyish qilib kelinmoqda.
Masalan, faqat 2005 yilda O‘zbek Milliy akademik drama teatri san’atkorlari Turkiya, Rossiya mamlakatlarida, O‘zbekiston Yoshlari teatri esa Sankt-Peterburg shahrida o‘tkazilgan Xalqaro festivallarda ishtirok etishdi.
O‘zbekistonda yetakchi teatrlardan biri bo‘lgan Muqimiy nomidagi o‘zbek davlat musiqiy teatri jamoasi Qohira shahrida (2005) o‘tkazilgan Xalqaro teatr san’ati festivalida “To‘da” spektakli bilan ishtirok etdi. Spektakl mavzusi hozirgi davrning eng dolzarb muammosi - yoshlar orasida giyohvandlikka ruju qo‘yish kabi mudhish xalokatli holatlarni sahnada san’atkorlar mahorat bilan namoyish qila olishdi. Jahonning 50 dan ortiq mamlakat teatr jamoalari orasidan o‘zbek teatr san’atining umidli yosh ijrochilari mahorati yuksak baholandi. “Eng dolzarb muammoni ko‘tarib chiqqanligi uchun” nomidagi mukofot bilan taqdirlandi.
Hozirgi sharoitda O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan 37 ta dramatik, musiqali drama va komediya, opera va balet, qo‘g‘irchoq teatrlari ana shunday vazifalarni bajardilar.
Ma’lumki, har bir san’at namunasi, jumladan, sahna asari uch jihati bilan muayyan ahamiyat kasb etadi. Bular badiiylik, tarbiyaviylik, ma’rifiylikdan iboratdir. Masalan, Fitratning „Abulfayzxon“, Cho‘lponning „Yorqinoy“, Hamzaning „Paranji sirlari“, Maqsud Shayxzodaning „Jalolildin Manguberdi“ pesalari tomoshabinga estetik zavq bag‘ishlashi, badiiy ta’sir kuchi bilan barobar, uning ma’naviy dunyosini boyitadi, fikrlash qobiliyatini tasavvur doirasini kengaytiradi.
Har bir tarixiy davrning millat hayotida, uning madaniyati va san’atida o‘ziga xos o‘rni va ahamiyati mavjud bo‘lib, umuman olganda, insoniyat ma’naviy taraqqiyoti yo‘nalishlarini ham aks ettiradi. Xuddi shuningdek, bugungi kunda iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy-axloqiy hayot jabhalarida muhim o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Bunday tub o‘zgarishlar mohiyatini tadqiq va tahlil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, „Ma’naviyat o‘z xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushunib yetishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi“.
Barcha san’at turlari ob’ektiv voqelikni o‘ziga xos yo‘llar bilan xilma-xil badiiy obrazlarda tasvirlaganidek, teatr san’ati ham uni o‘ziga xos badiiy obrazlar orqali kashf etadi. Uning eng muhim xususiyatlaridan biri - san’atning sintetik turiga mansubligi, binobarin, barcha san’at turlari (adabiyot san’at, haykaltaroshlik, raqs, musiqa, kino va boshqalar) sahna san’atida ishtirok etadi. Mana shu san’at turlarining ijodiy hamkorligi tufayli sahna san’ati dunyoga keladi. Barcha san’at turlarida bo‘lgani kabi sahna san’atida ham spektakl markazida insonning ichki kechinmalari, voqelikka munosabati, hayotdagi ruhiy, ma’naviy ehtiyojlari namoyon bo‘ladi. Spektaklning badiiy qimmati ham shu bilan belgilanadiki, uning asl mohiyat-mazmunida dramaturg, rejissyor, aktyor, rassom, bastakor va boshqa ijodkorlarning hamkorlikdagi hayotiy va ijodiy tajribasi, iste’dodi ayon ko‘rinadi.
Teatr san’atining o‘ziga xos, boshqa san’at turlarida uchramaydigan tomoni shundaki, tomoshabin sahnadagi ijodkorlar bilan muloqotda bo‘ladi, birga ijod qiladi. Go‘zallikka, ijobiy hodisaga erishadi, ezgulikni e’zozlaydi, salbiy hodisalarni qoralaydi, la’natlaydi. Bir so‘z bilan aytganda, teatr bilan tomoshabin o‘rtasida samimiy ijobiy jarayon mavjuddir. Bu o‘ziga xoslik tomoshabin estetik didini shakllanishida, kamol topishida katta rol o‘ynaydi. Bunday hodisa, ya’ni ijodiy muloqot yuksak saviyada ijro etilgan sahna asarlarida yuz beradi.
Teatr san’atida ob’ektivlik, birinchi navbatda, dramaturgiya materialini taqazo etsa-da, bu material butun boshli jamoa rejissyor, aktyor, bastakor, rassom va hokazolarning sub’ektiv idroki bilan to‘ldirilmaguncha san’at darajasiga chiqa olmaydi. Teatr asarining estetik jihatdan rang-barangligi ham, ma’lum ijtimoiy maqsad va ideal sari yunaltirilishi ham uning sintetik xususiyati bilan belgilanadi. Bu narsa ayni chog‘da san’atda ob’ektivlik va sub’ektivlik, his-tuyg‘u va tafakkur birligi, shakl va mazmunining bir-biriga mos kelishi, dunyoqarash mushtarakligi va teatr ijodkorlari individualligining yorqin ifodasidir.
Bu san’at turining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundan iboratki, teatr sahnasida yashaydigan, sevadigan, azob tortadigan, quvonadigan odam bilan tomosha zalida ayni shunday yashayotgan, sevadigan, azob tortayotgan, quvonayotgan, nafratlanayotgan odam o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri bevosita aloqa, muloqat o‘rnatiladi. Boshqa san’at turlariga nisbatan teatrda badiiy ijod qonuniyatlaridan biri his-tuyg‘u va tafakkur birligi, faoliyati bevosita tomoshabin qarshisida va uning ishtirokida sodir bo‘ldi.
Ma’lumki, sahna asari uch jihati bilan muayyan ahamiyat kasb etadi: unda hamisha badiiylik, tarbiyaviylik, ma’rifiylik xususiyatlari mujassam bo‘ladi. Har bir haqiqiy sahna asari tomoshabinga estetik zavq bag‘ishlashi barobarida, uning ma’naviy dunyosini boyitadi, fikrlash qobiliyatini kuchaytiradi, tasavvur doirasini kengaytiradi. Bularning barini Arastu hakim „forig‘lanish“ (katarsis) iborasi bilan bog‘lagan edi. Garchi olim bu iborani faqat fojia (tragediya)ga nisbatan bergan bo‘lsa-da, uni barcha san’at asarlariga, xususan, sahna asarlariga nisbatan ham qo‘llash mumkin. Estetikada besh yuz xildan ko‘proq talqinga ega bo‘lgan forig‘lanish tushunchasini, umumiy tarzda, qo‘rquv, achinish, hadik va hamdardlik singari tuyg‘ular orqali ro‘yobga chiqadigan holat, ya’ni inson qalbining tozarishi deb izohlash qabul qilingan. Bunday forig‘lanish faqat fojeiy spektakllar orqali ro‘y bermaydi. Kadimgi xitoyliklar, xususan, buyuk mutafakkir Li Yuy kulgi ham forig‘lantirish xususiyatiga ega ekanligini aytib, inson kula turib o‘zidagi o‘tmish bilan xo‘shlashadi, yangilanadi, tozaradi va qalban yasharadi, deb ta’kidlaydi. Demak, ikki buyuk alloma bir-birini to‘ldirgan holda, teatrning forig‘lantirish jihatiga katta ahamiyat beradi. Darhaqiqat, teatr insonga xilma-xillik baxsh etadi, uni yumshatadi, g‘azab bilan bexosdan ko‘targan toshni yerga ohista qo‘ydirib, o‘ylashga, mushohada qilishga chorlaydi. Shuning uchun ham teatrni san’atning barcha turlari ichidagi eng ta’sirchan san’at turi deyilsa, xato bo‘lmaydi. Buning ustiga bir sahna asari har gal qo‘yilganida u aktyor iste’dodining tug‘yoni natijasida yangi spektakl tarzida namoyon bo‘ladi.
Teatr san’atining ta’sirchanligiga yana bir sabab shuki, u sintetik san’at turidir. Teatrdan badiiy adabiyot, tasviriy san’at, musiqa, raqs, qo‘shiqchilik, notiqlik singari san’at turlari yagona makonda - sahnada spektakl degan nom bilan tajassum topadi va birgalikda tengsiz tarbiya-viy vositaga aylanadi. Akterlik san’atida badiiy obraz yaratish masalasi ham mafkuraviy kurash jarayonida, umuman, san’at maydonida faqatgina nazariy ahamiyat kasb etibgina qolmay, balki amaliy ahamiyatga ham ega. Chunki shu mavzu doirasiga kiruvchi sahna obrazini yaratish dialektikasi, aktyorlik san’atining psixologiyasi, aktyorlik iste’dodining o‘ziga xos tabiati, ijodiy individualligining shakllanishi va takomillashuvi, aktyor ijodida dunyoqarashning o‘rni va roli kabi masalalar san’atshunoslik va estetikaning eng muhim muammolari hisoblanadi.
O‘zbekistondagi muhim tarixiy madaniy va badiiy ahamiyatga ega bo‘lgan muzeylarning to‘laqonli ishlashi uchun qator chora tadbirlar ko‘rildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 23 dekabrdagi «Respublika muzeylarining faoliyatini yaxshilash choralari to‘g‘risida»gi Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvardagi «Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida»gi Farmoni 1999 yil 5 dekabrda esa «Muzeylar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash masalalari to‘g‘risida»gi qarori qabul qilinishi bu masalalarga davlat tomonidan alohida e’tibor qaratilayotganligini ko‘rsatadi.
Prezidentning 1998 yil 12 yanvardagi Farmoni esa muzeylar ishida tub­dan burilish yasadi. Unga binoan barcha turdagi muzeylar fao­liyatini muvofiqlashtirish, qo‘llab-quvvatlash va ularga zarur ilmiy-uslubiy yordam ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida Mada­niyat ishlari vazirligi qoshida «O‘zbekmuzey» jamg‘armasi tashkil etildi, o‘zbek, ingliz, rus tillarida chop etiladigan ilmiy-amaliy, ma’naviy-ma’rifiy, rangli «Moziydan sado» jurnali ta’sis etildi¹.
Respublikamiz mustaqilligining 15 yilligiga Boysunning so‘lim joylarining birida qad ko‘targan hunarmandchilik markazi va xalq amaliy san’at muzeyi xalq an’anaviy me’morchiligi andozasida ochildi. Bunday muzeylarning ochilishi bir tomondan davlatimizni an’anaviy qadriyatlarimizga, boy madaniy merosimizga katta e’tiboridan dalolat beradi, xalqning o‘z tarixi, madaniyati, san’atiga bo‘lgan hurmatini oshiradi. Eng asosiysi o‘sib kelayotgan yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. Mo‘’jizalarga boy yurtimizning chekka tumanida barpo etilgan bu muzey ham o‘ziga xos tarbiya o‘chog‘i, o‘tmish bilan bugunni, bugun bilan kelajakni bog‘lab turuvchi muhim madaniy vositadir.
Abdulxoliq G‘ijduvoniy tavalludining 900 yilligi, Bahouddin Naqshbandning 685 yilligi munosabati bilan Bahouddin Naqshband me’moriy majmuasida joylashgan «Bahouddin Naqshband tarixiy muzeyi» qayta tashkil etildi. Bu moziygoh tasavvuf tarixiga bag‘ishlangan Respublikamizdagi yagona muzeydir. Ekspozisiya ilmiy xronologiyasi milodning VII asridan hozirga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.
Respublikamizdagi eng yosh O‘zbekiston kino san’ati muzeyi 2005 yil 22 fevralida ochildi. Keyingi yillarda yig‘ila boshlagan kino tarixiga oid ashyolar muzey eksponatlaridan joy oldi. O‘zbekiston kino san’atida eksponatlar, fotosuratlar, ssenariylar, montaj varaqalari va boshqa hujjatlar to‘planib, 30 mingdan ortiq saqlash birligidan iborat katta xazinaga aylandi. Hozirgi kunda muzey jamg‘armasida O‘zbekiston kino san’ati tarixini muhrlagan 5000 dan ortiq surat va negativ, o‘tgan asrning 20-50 yillarida suratga olingan 48 badiiy film saqlanmoqda. Shulardan 5 tasi YuNESKO «Oltin jamg‘armasi» ro‘yxatiga kiritilgan. Ular orasida «Tohir va Zuhra», «Alisher Navoiy» kabi mashhur tasmalar mavjud. O‘zbekiston kino san’ati muzeyining tashkil etilishi xalqimiz madaniy taraqqiyoti yo‘lida qilingan muhim ishlardan biri bo‘lib koladi.
Mustaqillik yillarida Toshkent, Samarqand va Shahrisabzda buyuk Sohibqiron Amir Temur bobomizga, Farg‘ona va Quvada al-Farg‘oniy, Andijonda Zahiriddin Muhammad Bobur, Xorazmda Jaloliddin Manguberdi, Samarqand hamda Nukusda Mirzo Ulug‘bek, Termizda Alpomish, Navoiy shahrida hazrat Alisher Navoiy kabi buyuk ajdodlarimizga bag‘ishlab yodgorlik va majmualar barpo etildi. Ulug‘ allomalarimiz yashab o‘tgan joylarning hammasi muqaddas qadamjolarga aylantirilmoqda. 2006 yili Qarshi shahrining 2700 yilligi, Xorazm Ma’mun akademiyasi tashkil etilganligining 1000 yilligi tantanalari bo‘lib o‘tdi. 2007 yilda esa qadim Samarqandning 2750 yilligi hamda Marg‘ilon shahrining 2000 yilligi YuNESKO bilan hamkorlikda keng nishonlanadi.
Xalqimizning boy tarixi, madaniy merosi va yuksak qadriyatlarini mustaqil O‘zbekistonning madaniy qiyofasini ko‘rsatuvchi omil darajasiga ko‘tarish va bu bilan xalqimizni, ajdodlarimiz merosi va ularning mislsiz bunyodkorlik xizmatlarini muzey vositalari bilan namoyish etish orqali fuqarolarimizda istiqlolimizning qadrini yanada chuqur anglash tuyg‘ularini shakllantirish muzeylar faoliyatining bugungi kundagi asosiy vazifasi hisoblanadi.
O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng hunarmandchilik rivojida yangi davr boshlandi, xalq hunarmandchiligi bozor qoidalarida qaytadan tiklandi. O‘zbekistonda mahalliy sanoat korxonalarining birinchilar qatori xususiylashtirilishi natijasida ular mayda davlat korxonalariga aylantirildi, yangi hunarmandchilik korxonalari ochildi. Hunarmandchilik nafaqat ichki bozorga balki eksportga ham ishlay boshladi. Hunarmandchilikning tashkiliy shakli ham o‘zgardi: kichik oilaviy korxona, yakka tartibdagi mehnat faoliyati shaklida rivojlana bordi. 1995yil 24-25 oktyabrda Toshkentda BMTning O‘zbekistondagi vakolatxonasi bilan amaliy hamkorlikda xalq ustalari va hunarmandlari 1- Respublika yarmarkasi o‘tkazildi. 1997 yilda Respublika xalq amaliy san’ati va hunarmandlari ustalarining “Usto” ijodiy ishlab chiqarish birlashmasi tashkil topdi. Respublika Prezidentining 1997 yil 31 martidagi “Xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’atini yanada rivojlantirishni davlat yo‘li bilan qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni va boshqa tadbirlar O‘zbekistonda hunarmandchilikning tiklanishi va yanada rivojlanishida, uning unutilgan ba’zi turlarini qayta tiklashda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Hunarmandlar maxsus tashkilot – “Hunarmand” Respublika uyushmasiga birlashtirildi; hunarmandchilik sub’ektlari O‘zbekistonda tadbirkorlar va fermer xo‘jaliklarining har yili o‘tkaziladigan “Tashabbus” respublika ko‘rik-tanlovida ishtirok eta boshladilar. 1996-2005 yillar mobaynida 10 nafar hunarmand xalq hunarmandchiligida erishgan yutuqlari uchun “Tashabbus” tanlovining g‘olibi deb topildi.
Mustaqillik yillarida tarixiy obidalarni tiklash va ta’mirlash ishlariga katta e’tibor berilmoqda. Xususan, Buxorodagi tarixiy obidalarda tiklanish ishlari amalga oshirildi (Toqi Zargaron, Toqi Telpakfurushon, Toqi Sarrofon savdo rastalari, Sarrofon hammomi, Bozori Kord va boshqalar). Bundan tashqari, Somoniylar maqbarasi, Abdullaxon, Nodir Devonbegi madrasalari, Ark majmuasi O‘zbekiston ustalari, tajribali mutaxassislar me’morlar, pardoz ustalari jalb etilgan holda tiklandi.
Xivaning 2500 yilligiga bag‘ishlab shahardagi bir qator majmualarning to‘liq yoki qisman qayta tiklanishi amalga oshirildi (Muhammad Aminxon, Matniyoz Devonbegi madrasalari, Kalta Minor minorasi, Toshhovli saroyi, Pahlavon Mahmud memorial majmuasi, Musa to‘ra madrasasi, Nurullaboy saroyi, Juma masjid, Islomxo‘ja minorasi, Ark masjidi, Olloqulixon savdo rastasi va boshqalar). Ahmad al-Farg‘oniyning 1200 yilligiga bag‘ishlab Farg‘ona va Quva shaharlarida yodgorliklar o‘rnatildi.
Din. Barcha sobiq sho‘ro respublikalarida 1990 yilgacha RSFSR hukumatining 1929 yil qabul qilingan “Diniy uyushmalar to‘g‘risida”gi qarori amalda edi. Mustaqillik qo‘lga kiritilgach, O‘zbekistonda ob’ektiv ravishda diniy omil kuchaydi.
Ushbu qonun har bir fuqaroga mustaqil, ixtiyoriy ravishda o‘zining dinga munosabatini ifoda etish imkonini beradi. Davlat uning organlari diniy tashkilotlar ichki faoliyatiga aralashmaydi, diniy marosimlarni cheklab qo‘ymaydi. Barcha diniy tashkilotlar va teng huquqqa egadirlar. Diniy tashkilotlar, o‘z navbatida, davlatning sekulyar (dunyoviy) xarakterini e’tirof etadi. Diniy tashkilotlar davlat va maktabdan ajratilgan bo‘lsa-da, jamiyatdan, uning ijtimoiy-madaniy va boshqa sohalaridan ajratilgan emas.
2006 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra, respublikada 2186 ta diniy tashkilot, jumladan, 1987 ta masjid rasmiy ro‘yxatdan o‘tgan. Imomlarning 484 nafari (24,4%) oliy, 1194 nafari (60,1%) o‘rta maxsus diniy ma’lumotga ega. Respublikada Toshkent islom instituti (Islom ma’hadi), o‘rta maxsus islom bilim yurtlari hamda pravoslav va protestant seminariyalar mavjud. Barcha dindorlar O‘zbekistonda va xorijda nashr qilingan diniy adabiyotlardan erkin foydalanmoqdalar. Alouddin Mansur tomonidan Qur’onning o‘zbek tilidagi dastlabki izohli tarjimasi “Sharq yulduzi” jurnalining 1990-92 yilgi sonlarida e’lon qilindi, so‘ng “Cho‘lpon” nashriyotida jamlanib kitob holida nashr etildi. 2001 va 2004 yillarda Toshkent islom universiteti nashriyoti Abdulaziz Mansurning «Qur’oni Karim ma’nolarning tarjimasi va tafsiri»ni chop etdi.
Toshkent shahri “Islom madaniyati poytaxti” deb e’lon qilinishi yurtimiz ma’naviy-madaniy hayotida juda katta voqea bo‘ldi. Qolaversa bu o‘zbek xalqining islom madaniy taraqqiyotiga qo‘shgan beqiyos hissasining benazir e’tirofi bo‘ldi. Toshkentda bunga javoban ulkan Hazrati Imom majmuasi bunyod etildi.
Milliy madaniy markazlar O‘zbekistonda yashovchi muayyan bir millat vakillarining milliy madaniy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi jamiyat tashkilotlari bo‘lib, dastlab 1989 yilda koreyslar, qozoqlar, yaxudiylar, armanlar tomonidan Respublika viloyatlarida tuzilgan. Hozirda ularning soni 140 dan oshadi.
O‘zbekistonda yashovchi turli millat vakillarini Respublika ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy hayotida faol ishtirok etishini ta’minlash milliy-madaniy markazlar faoliyatini muhim yo‘nalishlaridan biridir. Jumladan, xorijiy mamlakatlardagi turdosh tashkilotlar hamda tarixiy vatanlari bilan do‘stlik, hamkorlik, madaniy - ma’rifiy aloqalar o‘rnatish va hamdo‘stlik aloqalarini rivojlantirish va Respublika baynalmilal madaniyat markazi, manfaatdor vazirliklar, idoralar, davlat va jamoa tashkilotlari hamda ijodiy uyushmalar bilan hamkorlikda mamlakatimizda fuqarolar hamjixatligi va millatlararo totuvlikni mustahkamlashga ko‘maklashish markazning asosiy vazifalari bo‘lib hisoblanadi. Milliy-madaniy markazlar faoliyatini O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 1992 yil 13 yanvardagi qarori bilan tashkil etilgan Respublika baynalmilal madaniyat markazi muvofiqlashtiradi.
Mustaqillikka erishilgach, o‘zbek adabiyoti tarixining yangi davri boshlandi. Uning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri avvalo sotsialistik realizm metodi o‘z kuchini yo‘qotganligida bo‘ldi. Ikkinchidan, o‘zbek tilining sofligi va adabiy til sifatidagi mavqeini tiklash uchun harakat boshlandi. Uchinchidan, sovet davrida qoralanib kelingan tarixiy siymolar (Amir Temur va b.) haqida tarixiy mavzuda asar yozish imkoniyati yaratildi. To‘rtinchidan, islom dini g‘oyalari va arboblarining obrazlari badiiy ijodda o‘z ifodasini topa boshladi. Beshinchidan, yozuvchilar umuman erkin ijod etish huquqiga ega bo‘ldilar. Oltinchidan, badiiy ijod biror ijtimoiy guruh, partiya yoki davlatning mafkuraviy quroli emas, balki xalqning adabiyoti, shu xalq hayoti, orzu va umidlarining ifodachisi sifatida maydonga chiqdi. Yettinchidan, o‘zbek adabiyoti milliy adabiyot sifatida kamol topa boshladi. Bu davr she’riyatida she’rlar sekin-asta yangi voqelikni yuzaki tasvirlashdan uning ichki mohiyatini ochishga, yangi tarixiy - ijtimoiy davrning ma’naviy masalalarini yoritishga o‘ta boshladilar (Erkin Voxidov, Ablulla Oripov, Rauf Parfi, Usmon Azim, Shavkat Rahmon, Xalima Xudoyberdiyev, M.Yusuf va b.).
Adabiyot va san’at asarlari mustaqil Respublikamiz fuqarolari ma’naviy dunyosini boyitish, ularni go‘zal narsalarning hammasidan bahramand qilish kabi ajoyib xususiyatlarga ega. Ma’naviy g‘oyasi yuksak, badiiy, jozibali adabiyot va san’at asarlari kishilar qalbiga tezroq yo‘l topish, estetik hissiyotiga kuchli ta’sir qilish, hayotiy voqea-hodisalarni chuqur mushohada etishga da’vat etish kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Shuning uchun adabiyot va san’at asarlari kishilarni yuksak ma’naviy-axloqiy ruhda tarbiyalashdagi badiiy ta’sir etishdek vositalik xususiyatidan imkoni boricha kengroq foydalanish muhim ahamiyatga egadir.
Prezident I.A.Karimov ta’kidlaganidek, „Insonni, uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo‘lsa, so‘z san’ati, badiiy adabiyotdir“.^[3]
Adabiyot va san’at asarlarininig kuchi uning xalqchil va tushunarliligida, kishilar ichki ruhiy dunyosiga emotsional ta’sir ko‘rsata olishidadir. Ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalshda adabiyot va san’atning ana shu xususiyatini hisobga olish muhimdir.
Ma’naviy tarbiyada o‘zbek xalqining boy ma’naviy merosidan keng foydalanish uning ta’sirchanligi, samaradorligini oshirishda muhim omil bo‘la oladi. Yoshlarimiz ma’naviy tarbiyasida Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Ahmad Yassaviy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Mashrab, Muqimiy, Furqat, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Usmon Nosir kabi klassik shoir va yozuvchilarimiz asarlaridan foydalanishimiz ular qalbini, ruhiy dunyosini ma’naviy boyitishda katta ahamiyatga egadir. Ularning bizga qoldirgan boy badiiy-ma’naviy merosi o‘zining chuqur falsafiy mazmuni, axloqiy yo‘nalishi bilan ajralib turadi.
Klassik san’atkorlarimiz asarlarida halollik va poklik, to‘g‘rilik, birovning haqiga ko‘z olaytirmaslik, xiyonat qilmaslik, insonparvarlik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, diyonatlilik, iymonlilik, halol luqma bilan kun ko‘rish, ota-onani hurmat qilish kabi inson uchun zarur ma’naviy xislatlar yuqori badiiy saviyada bayon etilgan.
Ma’naviy tarbiyada Pirimqul Qodirov, Odil Yoqubov, Said Ahmad, O‘tkir Hoshimov, Tohir Malik kabi yozuvchilarimiz; Erkin Vohidov, Oydin Hojiyev, Omon Matjon, Rauf Parfi, Abdulla Oripov kabi shoirlarimizning asar va she’rlaridan ham keng foydalanish, badiiy asarlar, ulardagi qahramonlarning fe’l-atvori, axloqi, ma’naviy dunyosi to‘g‘risida suhbat, munozara o‘tkazish katta samara beradi.
Ma’naviy tarbiyada kishilar ongi, ruhiyatiga ta’sir etish teatr san’atining ham roli, o‘rni va ahamiyati, ta’sir etish doirasi imkoniyatlari cheksizdir. Biz teatr san’atini ikki tomoni charxlangan shamshirga o‘xshatishimiz mumkin. U bir tomoni bilan kishilar qalbiga yorug‘lik olib kirsa, uni yuksak ma’naviylik tomon yo‘llasa, ikkinchi tomoni bilan esa inson qalbidagi nodonlik, jaholat ya’ni ma’naviyatsizlikka va jaholatga qarshi kurashadi.
Xalq hayoti va tarixiy o‘tmishida ro‘y bergan voqea-hodisalarni garchad hikoya va ocherk janrlarida tasvirlash oson va qulay bo‘lishiga qaramay, shu davrda yirik nasriy asarlar yaratildi. Bu janrlarda O.Yoqubov va P.Qodirov kabi tajribali romannavislar qatorida X.Shayxov, Muhammad Ali, Sh.Bo‘taev, X.Davronlar ham ijod qildilar.
Mustaqillik davri dramaturgiyasida Amir Temur, Bobur, Ulug‘bek va Jaloliddin Manguberdi singari davlat arboblari obrazini yaratishga alohida e’tibor berildi. A.Oripovning «Sohibqiron» dramasining yaratilishi adabiy hayotda voqea bo‘ldi va bu asar qo‘shni mamlakatlar teatrlarida ham saxnalashtirildi. Dramaturg I.Sulton 90 - yillar boshlarida «Qaqnus», «Oydin kecha asirligida» va «Yangi odamlar» kabi pesalarini yozib, ularda yangi davr qahramoni va shu davrning ijtimoiy-ma’naviy muammolarini sahnaga olib chiqishga urindi.
O‘zbek xalqiga xos hazil mutoyiba va kulgiga bo‘lgan mayl ko‘plab komediyalarni paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi. X.Muxammadning «Xotinlar gapidan chiqqan hangoma» komediyasi bilan boshlangan ijodiy jarayon E.Xushvaqtovning «Chimildiq», «Qalliq o‘yin», «Andishali kelin» singari o‘nlab komediyalari bilan davom ettirildi.
Me’morlik. O‘zbekiston mustaqilligi sharofati bilan me’morlik ilgarigi cheklovlar iskanjasidan qutildi. Me’morlik ustidan o‘rnatilgan davlat monopoliyasi o‘z kuchini qisman yo‘qotdi, xususiy uy-joy qurilishida yangi sifat va sur’at darajasi tez ko‘tarildi. O‘zbekiston shaharlari, ayniqsa Toshkent qisqa muddat ichida me’moriy jihatdan juda o‘zgarib ketdi (Oliy Majlis, Oqsaroy qarorgohi, Toshkent hokimiyati, Turkiston saroyi, Milliy bank, Interkontinental, Markaziy mehmonxona, Akvapark va b.). Kasb-hunar kollejlari binolari, saroy inshootlari qurilishga katta e’tibor qaratildi (Toshkentdagi Yunusobod tennis korti, «Jar sport majmuasi va b.).
O‘zbek xalqi tarixiy xotirasini tiklash yo‘lida muhim me’moriy tadbirlar amalga oshirildi (Imom Buxoriy majmuasi, Ahmad al-Farg‘oniyga atab Quva va Farg‘onada haykal va sayilgoh bog‘lar barpo etildi, Samarqandda Imom Maturidiy me’moriy yodgorligi tiklandi,Marg‘ilonda Burxoniddin Marg‘inoniy majmuasi, Toshkentda Qaffol Shoshiy nomi bilan bog‘liq Hazrati Imom me’moriy majmuasi va b.).